در انتهای خیابان چهار مردان قم ؛ جنب گلزار شهدا و در بخش شرقی شهر ؛ درون باغی كوچك موسوم به ” باغ گنبد سبز ” سه اثر تاریخی از قرن هشتم هجری به جای مانده است . این منطقه در محل به دروازه كاشان مشهور است و گنبد های آن نیز به گنبد های دروازه كاشان معروفند . دو گنبد از این مجموعه ؛ با توجه به كتیبه های تاریخی موجود ؛ مدفن امرای خاندان علی صفی – فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم ه . ق است . كتیبه گنبد سوم متاسفانه از بین رفته و تاریخ و صاحب آن معلوم نیست ؛ اما با توجه به مدارك مختلف ؛ این گنبد نیز از نظر تاریخی به همان دوره مربوط است و احتمالاُ به یكی دیگر از افراد خاندان علی صفی تعلق دارد . مردم قم ؛ این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن ” سعد ؛ سعید و مسعود ” از بزرگان عرب های اشعری و احیا كنندگان قم در دوره اسلامی می دانند.
چنین تصور می رود كه سعید ؛ تصحیف تلفظی صفی و آن دو نام دیگر ؛ مكمل سجع باشد . بر اساس كتیبه تاریخی ؛ این سه گنبد ؛ مدفن خواجه اصیل الدین ؛ خواجه علی صفی و شخص گمنام دیگری است . البته به غیر از افراد نامبرده ؛ افراد دیگری از همان خاندان در زیر این گنبد ها مدفون هستند . ویژگی های سه گنبد اصلی از قرار زیر است .
این سه بنا از نگاه هنر گچبری از نمونه های بارز و منحصر به خود به شمار می روند و شامل : ۱- برج مقبره خواجه اصیل الدین ، محل دفن دو تن از امرای خاندان صفی به سال ۷۶۱ هجری قمری است . ۲- برج مقبره خواجه علی صلی محل دفن سه تن از امرای خاندان صفی به سال ۷۹۲ هجری قمری است ۳- برج مقبره شمالی متعلق به اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری قمری است . مقابر باغ گنبد سبز در پانزدهم دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۲۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است .
گنبدهای واقع در مقابر باغ عبارتند از: ۱- گنبد جنوبی ، ۲- گنبد میانی ۳- گنبد شمالی .
گنبد جنوبی
بر اساس كتیبه تاریخی ، این گنبد مدفن خواجه اصیل الدین ، فرزند علی صفی نیای بزرگ خاندان صفی و عموی بانی گنبد است . خواجه علی صفی در قم نائب خالصه جات خواجه علاء الدین محمد هندو بود و دیگری فرزند وی خواجه علی اصیل یا همان جمال الدین علی است . او نخستین كسی از این خاندان است كه بر حكومت قم و مضافات آن دست یافت . آغاز فرمانروایی وی بعد از درگذشت ابوسعید بهادر به سال ۷۳۶ ه . ق بوده كه سال ۷۵۹ ه . قم در حین عهده داری این مقام كشته شد .
گنبد میانی
از مفاد كتیبه چنین بر می آید كه سه نفر در این آرامگاه مدفونند . نخستین فرد كه نام او در آغاز كتیبه آمده خواجه جمال الدین علی است . همان خواجه علی صفی ، او فرزند خواجه صفی الدین و نواده علی صفی ماضی ، شخصیتی سیاسی اجتماعی در قرن هشتم و دومین امیر خاندان صفی است كه پس از خواجه علی اصیل ، فرمانروای قم گردید و تا آنجا كه مشخص شده است تا سال ۷۷۴ ه . ق در این مقام بود . خواجه علی خانقاهی در قم داشت كه بیرون از دروازه كنكان قرار گرفته بود . جز این خانقاه اثری به جای مانده دیگر از خواجه علی صفی گنبد اصیل الدین است كه در سال ۷۶۱ ه . ق بر قبر عمو و پسر عموی خود خواجه اصیل الدین و خواجه تاج الدین بنیان نهاد . نفر دوم مدفون در این گنبد ، امیر جلال الدین است كه در متون تاریخی سخنی از او به میان نیامده است . سومین فرد مدفون كه به عنوان برادر خواجه جمال الدین علی نام برده شده ، خواجه عماد الدین محمود قمی یكی دیگر از فرزندان خواجه صفی الدین است كه تا سال ۷۹۱ ه . ق عهده دار امور نواحی قم بوده است .
گنبد شمالی
نام بانی و صاحب بنای این گنبد به جهت صدمه دیدن كتیبه آن مشخص نیست . اما محقق خارجی دونالدویلبر آن را متعلق به سال های ۷۶۵ – ۷۱۵ ه . ق می داند و معتقد است با توجه به خصوصیات مشترك زیاد با دو گنبد دیگر ، آن سه بنا در یك محدوده زمانی ساخته شده و متعلق به خاندان صفی می باشد . آنچه بیش از اندازه قابل توجه و توصیف می باشد ، نوع معماری و مهندسی بنا و همچنین گچبری های منحصر به فرد است كه می توان به جرأت گفت در نوع خود بی نظیر است . گنبد های مقبره از دو پوسته گسسته رك تشكیل شده و پوسته خارجی به منشور شانزده تركی و پوسته داخلی بصورت عرقچین می باشد كه بر روی بدنه استوانه ای شكل دوازده وجهی بنا قرار دارد . البته پوسته خارجی گنبد جنوبی در طی زمان تخریب گشته و فرو ریخته است و پوسته داخلی آن در دوران معاصر تعمیر و بازسازی شده است . به احتمال قریب به یقین فرم و شكل این گنبد با توجه به اشتراكات فراوان با دو بنای شمالی و میانی به همان شكل دو پوسته رك می باشد .
با توجه به اینكه بدنه استوانه ای شكل بنا به صورت دوازده وجهی است از داخل بنا به هشت ضلعی منظم تغییر شكل داده است . تزیینات این بنا ها كه انواع تكنیك های گچبری در آن به كار رفته ، از گنبد سلطانیه تأثیر گرفته و نوع آجر چینی منظم و متحد الشكلی كه بعضا با اسامی الله محمد و علی مزین گشته و همچنین نوع رنگ آمیزی بسیار زیبای آن با رنگ های متفاوت و طرح های بسیار زیبایی از شمسه و اسپرهای كار شده و كتیبه های به خط ثلث یا كوفی با گچبری برجسته سفید رنگ و زمینه لاجوردی با نقوش اسلیمی میان دو حاشیه نقش و نگار شده و به صورت بسیار زیبا و هنرمندانه آیات قرآن و اسامی جلاله معصومین درون آن با طرحی از گل و بوته مزین شده است و در ادامه طاق نما ها و درگاه هایی چند گانه كه به صورت قرینه و مقرنس گشته حاكی از شیوه های متنوع گچبری چند رنگ است و قسمت هایی از آن توسط شمسه ای عظیم با گره بندی های متعدد تزین یافته كه همه آن ها نمونه هایی بسیار زیبا و بدیع از نوع هنر معماری ذوق و سلیقه گچبری و رنگ آمیزی هنرمندان قمی در آن زمان به نمایش می گذارد.
