بند بهمن ، اثر باستانی است كه چند كیلومتری غرب شهر كوار روی رودخانه قره آغاج زده شده است. بنابر اظهار نظر متخصصان ، این سد در دوره ی هخامنشی احداث شده و هم چنین در طول ۲۵ سده سرفراز ایستاده و كشتگران و كشاورزان كواری رهین منت آنند. درازی این سد ۱۲۶ متر، پنای آن ۴ متر و ارتفاع آن به طور متوسط ۵ متر می باشد.
در اقلیم پارس در مورد آن آمده است :
« بند بهمن در دوران ساسانیان بر روی رودخانه ی قره آغاج ساخته شده و درازای آن ۱۲۶ متر و ضخامت آن در بالای آن مختصری كمتر از ۴ متر است و چند سال پیش مالكین خفر آن را به نحو صحیح و اساسی تعمیر كرده اند و اكنون علاوه بر جنبه ی تاریخی از نظر موقعیت طبیعی محل بسیار زیبا و دیدنی است.
نخستین كسی كه از بند بهمن در منابع موجود بحث كرده بناكتی است كه در سال ۷۱۷ ه . ق . كتاب خود را نوشته و در مورد آثار بهمن بن اسفندیار چنین می نویسد :
« …. و از آثار او در فارس بند بهمن در كوار است…» (بناكتی،۱۳۴۸، ص ۳۹)
پس از وی حمداله مستوفی در سال ۷۴۰ ه. ق . می نویسد :
« … آبش از زكان ، بهمن بن در اسفندیار بر آب آن سدی بسته ..» (مستوفی، ۱۳۶۲،ص ۱۱۹)
درباره ی سازنده ی آن ، مجدالدین محمد حسینی مشهور به مجدی در سال ۱۰۰۴ ه . ق . (مجدی،۱۳۶۲،ص ۷۹۲) و حاج زین العابدین شیروانی در سال ۱۲۴۲ ه . ق . (افست، بی تا، گفتاردوم ، ص ۲۶۲) نیز آن را تكرار كرده است. البته در منابع دوره ی معاصر نیز مطالبی آمد ولی كمتر درباره سازنده ی آن بحث شده است.
اما قدیمی ترین مأخذی كه بند بهمن را از لحاظ آثار باستانی بررسی می كند آثار عجم فرصت الدوله شیرازی است كه در مورد آن می نویسد :
« دیگر از جمله آثار قدیم در فارس بندبهمن است كه در بلوك كوار واقع است… بالجمله از خود كوار تا بندبهمن یك فرسنگ است. آن بند در سمت غربی كوار واقع شده و آن را بهمن پسر اسفندیار بر روی كمر كوهی بسته از سنگ و گچ. طول آن بند ۲۵ ذرع است. تقریباً یعنی از آنجا كه در نقشه علامت(ط) می باشد تا (ط) دیگر و عرض آن سه ذرع و نیم است یعنی از آنجا علامت (ع) است تا (ع) دیگر» .
و ارتفاع بند از كف رودخانه تا بالا به تفاوت است و به واسطه ی مرمت هایی كه به مرور و دهور ایام شده است پستی و بلندی پیدا نموده است چنانكه بعضی از جاها پنج ذرع و بعضی از جاها چهار ذرع ، بعضی جاها كمتر ، بعضی جاها بیشتر و اكثر از بدنه ی بند خراب شده و شكاف پیدا نموده است به طوری كه آب از آن ها مترشح و به رودخانه می ریزد اما عمق رودخانه یعنی از سطح آب تا زمین رودخانه در حوالی آن بند تخمیناً یك ذرع می باشد ولی قدری كه دورتر رفت آب منبسط و پهن می شود و در وسط این بند خلاب است. (خلاب به اصطلاح چاه مانندی است كه در ته آن از دو طرف در دارد كه همیشه آن دو در مسدود است. هرگاه بخواهند آب پشت بند خلع كنند كه تمام آب رودخانه برود آن درها را می گشایند تا زمانی كه مقصود حاصل شود. آن گاه باز مسدود می نمایند…..) از پشت بند بهمن دو جدول بریده اند كه آب از آن دو جدول به بلوك كوار می رود و به آن زراعت می نمایند و آن دو جدول یكی قدیم است و دیگر حادث كه در نقشه نوشته شده است.» (فرصت شیرازی، ۱۳۵۴ ه . ق . صص ۱۷-۱۶)
همانطور كه فرصت شیرازی ذكر كرده است این سد چندین مرتبه تعمیر و مرمت شده است اما در آثار نوشتاری كمتر تعمیرات آن ثبت شده است. تنها در دو شماره ی روزنامه ایران در سال ۱۲۹۹ ه. ق. از یك مرتبه تعمیر چنین بحث كرده اند :
« چون این اوقات بند بهمنی كوار را تعمیر كرده اند به تاریخ بیست و دویم ذیحجه، نواب والاجلال الدوله حكمران فارس و جناب صاحبدیوان به سركشی بند مذكور رفته و قوام الملك در شهر مشغول رسیدگی به امور حكومتی است.» (ایران، شماره ۴۷۲، دوشنبه ۶ محرم ۱۲۹۹، ص ۲)
سپس در شماره ی بعدی می افزاید :
« نواب والا جلال الدوله حكمران فارس و جناب صاحبدیوان كه به سركشی بند كوار رفته بودند از قرار مذكور روز بیست و ششم ذیحجه به شهر شیراز معاودت نموده مشغول مهام مملكتی و تهیه عزاداری شده اند. »
آخرین مرتبه ای كه در پیش از انقلاب بند بهمن تعمیر شده در سال ۱۳۲۶ خ . بوده است.
بند بهمن برای بالا بردن سطح آب و انحراف جریان آن از طریق كانالی به دشت كوار برپا شده است.درازای بند ۱۳۰ متر است و ارتفاع آن در مرتفع ترین نقطه به ۹ متر می رسد.مصالح مورد استفاده در بنا،قطعات سنگ طبیعی كوهستان و ملات ساروج است.بند در محلی بنا شده كه دو رشته كوه به هم نزدیك می شود؛بصورتی كه بخشی از بند بر بدنه سنگی كوه و بخش دیگر آن بر بستر سنگی رودخانه قرار گرفته و همین امر موجب استحكام و ماندگاری آن در طی دو هزار سال گذشته شده است. مجرایی كه آب سد را به دشت كوار منتقل می كند،در گوشه شرقی سد و در بدنه سنگی كوه ساخته شده است.این آب بعد از تامین آب كارخانه قند،وارد دشت كوار شده و مورد استفاده حدود ۲۰ روستا قرار می گیرد.
در سال های اولیه بعد از انقلاب ، جهادسازندگی رویه ی تاج سد را با میلگرد و سیمان پوشاند. اما در اثر فرسایش آب در حال حاضر سیمان رویه ساییده شده و میلگردها نمودار گشته است، ضمن این كه دقت نشده كه میلگرد در مسیر آب اكسید می شود و از بین می رود.
بند بهمن از لحاظ فنی بسیار با دقت ساخته شده است؛ بدین صورت كه انتخاب محل آن دو طرف به كوه متصل می باشد و ضمناً حوضچه ی آرامش آن طبیعی است و دست ساز نیست.
در مورد سازنده ی بند بهمن اطلاع مستندی وجود ندارد اما با توجه به این كه واژه ی بهمن روی آن است ، بایستی راز آن را از لابلای متن های تاریخی به دست آورد.
همانطور كه پیشتر گفتیم ، نخستین مرتبه بناكتی ، در سالل ۷۲۱ ه . ق سازنده ی آن را بهمن بن اسفندیار ذكر می كند و از آن به بعد سایر جغرافی دانان آن را تكرار كرده اند.
همانطور كه می دانیم بهمن جزو پادشاهان اساطیری ایران می باشد و با توجه به تطبیق اخیر این پادشاهان با پادشاهان واقعی ایران ، بنابر نظر صاحب نظران ، بهمن بایستی همان اردشیر دراز دست باشد. برای این موضوع به این مطلب توجه كنید:
« كی بهمن ، پسر اسفندیار بود و مادرش را نام اسنور(استوریا) بود از فرزندان طالوت الملك ، و نام او اردشیر بود ، كی اردشیر دراز اَنگُل خواندندی ، او را به بهمن معروف است و او را دراز دست نیز گویند : سبب آنك بر پای ایستاده و دست فروگذاشتی از زانو بند بگذشتی». (مجمع القصص، ۱۳۱۷، ص ۳۰)
همانطور كه می دانیم تطبیق نام پادشاهان اساطیری با پادشاهان واقعی كاری است كه تا كنون پژوهشگران انجام نداده اند ، اما صراحت مطلب بالا مشكل را حل می كند. بدین صورت در مطلب فوق مشخص است كه بهمن بن اسفندیار همان اردشیر درازدست و یا به عبارت دیگر اردشیر اول ، پسر خشایار ، پنجمین پادشاه هخامنشی است كه در سال ۴۶۴ پیش از میلاد به پادشاهی رسید و تا ۴۲۴ ق. م . پادشاهی كرد.
بدین ترتیب بانی و سازنده ی بند بهمن ، اردشیر اول هخامنشی است و این سد در فاصله سال های ۴۲۵/۴۲۴ تا ۴۶۵/۴۶۴ ق. م . ساخته شده است. بنابراین حداكثر عمر بند بهمن تا این زمان ۲۴۷۰ سال و حداقل عمر آن ۲۴۳۰ سال می باشد.
این بند تمامی دشت كوار را از دوراهی جهرم تا حاشیه ی رودخانه قره آقاج كه در ۵۰۰ متری جنوب شهر كوار عبور می كند، مشروب می سازد.
