تربت حیدریه در گذشته زاوه نام داشت. در قرن هفتم هجری، شیخ حیدر، عارف معروف در آنجا زندگی می‌كرد. تغییر نام این شهر، از زاوه به تربت حیدریه، به احتمال زیاد به زندگی و آرامگاه این عارف بزرگ مربوط است آثار تاریخی به جامانده در این شهر به دوران ساسانیان و قرن هفتم هجری تعلق دارند.
مراكز دیدنی
آرامگاه قطب الدین حیدر
آرامگاه شیخ ابوالقاسم
آتشكده بازه هور
بقعه شاه سنجان
كشاورزی و دام داری
كشاورزی این منطقه دارای اهمیت و رونق بوده و ۳۵ درصد از آن به گونه صنعتی و بقیه به گونه سنتی انجام می شود. كشت بیش تر آبی بوده و برای آبیاری زمین های زراعتی، از رودخانه، كاریز و چاه استفاده می شود. فرآورده های كشاورزی تربت حیدریه گندم، جو، چغندرقند، تره بار، بادام، سیب، آلو، و انگور است. هم چنین دام‌داری و پرورش گوسفند، گاو، بز، و شتر در این شهر و پیرامون آن رایج است. پرورش كرم ابریشم نیز در برخی نقاط رواج دارد.
مشخصات جغرافیایی
شهرستان تربت حیدریه، با پهنه ای حدود ۲۳.۸۸۸ كیلومتر مربع، در شمال استان خراسان رضوی، از نظر جغرافیایی در ۳۵ درجه و ۱۶ دقیقه پهنای شمالی و ۵۹ درجه و ۱۴ دقیقه درازای خاوری و بلندی ۱۳۷۰ متری از سطح دریا قرار دارد. این شهرستان از شمال به شهرستان های‌فریمان، مشهد و نیشابور، از باختر به شهرستان كاشمر، از خاور به شهرستان های تربت جام، تایباد و خواف و از جنوب به شهرستان های خواف و گناباد محدود است. آب و هوای این شهرستان، در بخش های كوهستانی سرد و معتدل و در نواحی جنوب باختری نیمه بیابانی است. راه های دسترسی به این منطقه عبارت اند از:
– راه آسفالته تربت حیدریه – مشهد، به درازای ۱۴۰ كیلومتر
– راه آسفالته تربت حیدریه – كاشمر به درازای ۷۶ كیلومتر
– راه شنی تربت حیدریه – شهر نو، به درازای ۱۱۵ كیلومتر
– راه شنی تربت حیدریه – صنوبر، به درازای ۲۰ كیلومتر
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
تربت حیدریه از گذشته های دور تا كنون «زاوه»، «تربت زاوه»، «تربت»، «تربت حیدری»، «تربت حیدریه» و «تربت اسحاق خان» نامیده شده است. «زاوه» شهر و مركز دشتی است كه به تربت حیدریه سرشناس است. این شهر تا روزگار مغول و چندی پس از آن نیز، زاوه نامیده می شده است. «زو» نام پسر تهماسب پیشدادی است كه به معنی دریا و شكاف نیز آمده است. «uzava» در اوستا به معنی یاری كننده است. بر این اساس می توان دریافت كه در گذشته همانند امروز، در ناحیه زاوه، آب زیرزمینی و روی زمینی بسیاری وجود داشته است. از این رو می توان گفت‌كه واژه «زاوه» به معنی محلی آب خیز، سرزمینی پر آب و دشتی بر روی سفره بزرگ آب است.
زاوه در روزگار مقدسی (۳۷۵ هـ . ق) روستایی بیش نبود. بعدها شهری زیبا در آن جا بنا نهاده شد و آن شهر را نیز، زاوه خواندند. پس از آن به دلیل به خاك سپردن قطب الدین حیدر – عارف سرشناس ابتدای قرن هفتم هجری قمری و بنیان گذار فرقه حیدری – در این محل، شهر را به نام آرامگاه او«تربت زاوه»، «تربت حیدری» و «تربت حیدریه» نامیدند.
تربت حیدریه، پیش از اسلام از شهرهای معتبر ساسانی بوده و از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. این شهر در ۳۱ هـ . ق، به دست عبدالله بن عامر گشوده شده به دست مسلمانان افتاد. پس از آن، صفاریان و سپس سامانیان بر خراسان، از جمله تربت حیدریه دست یافتند. این شهر در زمان قطب الدین حیدر، یعنی در سده ۶ و اوایل سده ۷ هـ . ق گسترش یافت، اما در اثر یورش مغول به ایران و هم چنین در سده ۸ هـ . ق با یورش تیمورلنگ آسیب زیادی دید.
در اوایل دوران صفوی، خراسان از جمله تربت حیدریه، دچار فتنه اوزبكان قرار گرفت، تا این كه در ۹۱۰ هـ . ق، شاه اسماعیل به خراسان لشگر كشید و تاخت و تاز اوزبك ها با كشته شدن شاهی بیگ پایان یافت. پس از درگذشت شاه اسماعیل در ۹۳۰ هـ . ق، اوزبك ها بار دیگر نا آرامی هایی را در این ناحیه به وجود آوردند كه سال ها به درازا كشید. در ۱۰۰۷ هـ . ق، شاه عباس اوزیك ها را تا آمودریا پس نشانده امنیت و آرامش نسبی را به این ناحیه باز گرداند. در اواخر این دوران، اوزبك ها و افغان ها به سرزمین های خاوری ایران، از جمله ناحیه تربت حیدریه دست انداختند. نادرشاه افشار پس از به دست گرفتن حكومت ایران، اوزبك ها و افغان ها را از ایران بیرون راند.
