تربت جام كهن دیارعرفان، واقع درشمال شرقی گستره پهناورایران زمین بافاصله ۱۶۵ كیلومتری ازمشهد در استان خراسان رضوی قراردارد. این شهرستان از شمال به سرخس، ازمغرب به فریمان وتربت حیدریه،ازجنوب به تایبادوازشرق به كشورهای تركمنستان و افغانستان محدوداست.
این شهرستان به مركزیت شهرتربت جام ،جمعیتی بالغ بر۲۱۰ هزارنفردارد. نام تربت جام برگرفته ازشخصیت شیخ احمدجام است كه مزار او به مثابه بخشی ازهویت و میراث‌فرهنگی این دیار می‌باشد.
مراكز دیدنی
برج علی آباد
آرامگاه شاه قاسم انوار
آرامگاه خواجه عزیزالله
مجموعه آرامگاهی تربت شیخ جام
صنایع و معادن
به دلیل فراوانی چغندر قند در این ناحیه، یك كارخانه قند در ۱۷ كیلومتری جنوب خاوری شهر تربت جام در مسیر جاده آسفالته تربت جام – تایباد ایجاد شده كه در بهبود اقتصاد آن تاثیر زیادی داشته است.
كشاورزی و دام داری
كشاورزی تربت جام دارای اهمیت بوده و به روش صنعتی صورت می گیرد. ۷۵ درصد كشت، آبی است و برای آبیاری زمین های زیر كشت، از كاریز، رودخانه و چاه استفاده می شود. بیش ترین فرآورده های كشاورزی و باغ‌داری تربت جام كه برخی جنبه صادراتی دارند؛ عبارت اند از : گندم، جو، تره بار، چغندر قند، پنبه، زیره، بنشن، سیب، گلابی، انگور، انار و انجیر. دام‌داری نیز در تربت جام رواج دارد، اما هنوز با روش سنتی انجام می شود. فرآورده‌های دامی كه صادر نیز می شوند، پشم، كرك، پوست و روده را شامل می شود.
مشخصات جغرافیایی
شهرستان تربت جام، با پهنه ای حدود ۸۳۶۲ كیلومتر مربع، در شمال خاوری استان خراسان رضوی، در كنار مرز ایران و افغانستان، در مسیر راه مشهد – اسلام قلعه، از نظر جغرافیایی در ۳۵ درجه و ۱۴ دقیقه پهنای شمالی و ۶۰ درجه و ۳۸ دقیقه درازای خاوری و بلندی ۹۲۸ متر از سطح دریا قرار دارد. این شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از باختر به شهرستان های مشهد، فریمان و تربت حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از خاور به افغانستان محدود است. هوای تربت جام معتدل است و بیش ترین درجه حرارت در تابستان ها به ۴۰ درجه بالای صفر و كم‌ترین آن در زمستان ها به ۱۳ درجه زیر صفر می رسد. میانگین باران سالیانه آن، حدود ۲۵۴ میلی‌متر است. تربت جام در مسیر راه آسفالته مشهد – تایباد قرار گرفته و به درازای ۱۶۲ كیلومتر به سوی شمال باختری به مشهد و به درازای ۶۲ كیلومتر به سوی جنوب به شهر تایباد می‌پیوندد. دو راه شنی نیز از این شهر به سوی شمال خاوری، به درازای ۱۷۱ كیلومتر به صالح آباد و دیگری به سوی جنوب خاوری، به درازای ۳۵ كیلومتر به قلعه حمام كشیده شده است.
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
تربت جام از روزگار باستان تاكنون به نام های گوناگونی چون «بوزگان»، «بوزیگان»، «بوزجان»، «پوچكان»، «زام»، «سام»، «جام»، «تربت شیخ جام» و «تربت جام» خوانده شده است. شهری باستانی به نام «بوزیگان» و یا «بوزگان» از سده ۳ پ. م تا سده ۲ هـ . ق، در كنار شهر كنونی وجود داشته كه ظاهرا در اثر زلزله از بین رفته است. شهر كنونی از حدود سده ۳ هـ . ق، ایجاد و اندك اندك گسترش یافته است. این شهر پس از باز سازی و آبادی دوباره، «بوزجان» یا «پوچكان» نامیده شده و كرسی ناحیه جام، (به گویش شمالی قهستان «زام» یا «سام») گردیده است. شهر تربت جام نیز مانند شهر تربت حیدریه به نام شیخ بزرگی كه در آن به خاك سپرده شده سرشناس است. شیخ احمد جام، مقلب به ژنده پیل، از عارفان نامی سده ۵ هـ . ق، بود و نام كنونی شهر به مناسبت تربت یا آرامگاه وی «تربت شیخ جام» و «تربت جام» نامیده شده است.
تربت جام از روزگاران كهن از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. اهمیت تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی آن، از سده ۳-۴ هـ . ق، نمایان گشته، و در زمان زندگی شیخ احمد جام (۴۴- ۵۳۶ هـ . ق) یعنی سده های ۵ و ۶ هـ . ق، شكوفا شده است.تربت جام در سده های ۷ و ۸ هـ . ق، هم زمان با یورش مغول و تیمور لنگ آسیب زیادی دید.
تربت جام در دوران صفوی به ویژه شاه عباس بزرگ، اهمیت نظامی یافته و در آن، امنیت و آرامش برقرار بوده است. اما در اواخر این دوران و در زمان شاه ساطان حسین صفوی (۱۱۰۵- ۱۱۳۵ هـ . ق) اوزبك ها و افغان ها به مرزهای خاوری ایران، از جمله ناحیه تربت جام، دست اندازی كردند. سرانجام سرداری از خاور ایران، به نام نادر قلی افشار برخاست و افغان ها را از ایران راند و خود در ۱۱۴۸ هـ . ق، پادشاه ایران شد. در زمان نادر شاه افشار، ایران بار دیگر توانمند شد و نه تنها مرزهای خاوری آن، از یورش اوزبك ها، افغان ها و تركمانان در امان ماند، بلكه به سال ۱۱۵۳ هـ . ق / ۱۷۴۰ م، آن سوی رود جیحون یا آمودریا و قلمرو اوزبك ها، یعنی خوارزم و بخارا هم مطیع نادر شاه و حكومت ایران شد. با درگذشت نادر شاه در سال ۱۱۶۰ هـ . ق، بار دیگر نا آرامی در خراسان آغاز گشت و تا اوایل سده ۱۳ هـ . ق، ادامه یافت.
كریم خان زند، كه در شیراز بر ایران حكومت می كرد، به احترام نادر شاه افشار، خراسان را هم چنان در دست فرزندان نادرشاه باقی گذاشت. بعدها آقا محمد خان قاجار خراسان، از جمله تربت جام را، در ۱۲۱۰ هـ . ق گشود.
فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲- ۱۲۵۰ هـ . ق) حقوق متحدان نخستین خویش، یعنی تركمانان كه برای دستیابی به حكومت ایران، به قاجاریه كمك كرده بودند، نادیده گرفت و در نتیجه سركشی تركمانان آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳ هـ . ق) شدت یافت و یكی از شوم ترین دوران های تاریخی را برای مردم خراسان، از جمله ناحیه تربت جام و دیگر شهرهای خراسان خاوری، پدید آورد.
