هنگامی كه دعبل خزائی قصیده تائیه معروف خود را در ستایش اهل بیت و شرح مصیبت‌های ایشان سرود، به طوس رفت تا آن را برای امام رضا (علیه السلام) بخواند. پس از رسیدن به ابیاتی كه در آن‌ها به شهرهای مقدس و مدفن پاكان اشاره كرده بود، امام این دو بیت را بر همان وزن و قافیه‌ی اصلی شعر به آن افزودند:
به این معنی كه «و قبری در طوس خواهد بود كه بر آن مصیبت‌ها وارد خواهد شد كه همواره تا روز قیامت آتش حسرت در دل‌ها شعله‌ور می‌كند. تا روزی كه خداوند قائمی را مبعوث كند كه فرجی بر غمها و مصیبت‌های ماست». ایشان در پاسخ به سوال دعبل كه آن قبر متعلق به كیست، پاسخ داد:
حرم مقدس امام رضا (ع) از مهم‌ترین جاهای دیدنی خراسان رضوی به شمار می‌آید و در میان دوستداران و زائران آن حضرت به نام‌ها و القاب مختلفی معروف است: حرم رضوی، حرم مطهر، ارض اقدس، مرقد منور / ملكوتی / مطهر، قلب عالم، بارگاه ملكوتی، قبله‌ی آمال، آستان ملائك پاسبان رضوی، مرقد شریف و بارگاه منور رضوی فقط چند نمونه از این نام‌ها هستند.
گفتنی است به كل مجموعه‌ای كه حرم مطهر رضوی و متعلقات آن مانند كتابخانه‌ها و موزه‌ها را در بر می‌گیرد، آستان قدس رضوی گفته می‌شود و استفاده از نام‌هایی چون روضه‌ی رضویه / مقدسه / منوره نیز در رسانه‌ها رواج دارد. روضه در اصل به معنی باغ و بوستان است و محل دفن پیكر پاك آقا علی ابن موسی الرضا (ع) در حرم مطهر را به این نام می‌خوانند. مضجع شریف نیز نامی است كه به مرقد مطهر ایشان اطلاق می‌شود.
مساحت كل حرم امام رضا (ع)
بارگاه ملكوتی امام رضا (ع)، یكی از باشكوه‌ترین و محبوب‌ترین مكان‌ها در سراسر ایران است كه دل عاشقان بسیاری برای آن می‌تپد. حرم رضوی فقط شامل آرامگاه نورانی ثامن الحجج نیست. این مجموعه‌ی مذهبی شامل چندین بنا و زیرمجموعه است كه تعداد و تنوع آن‌ها این بارگاه مطهر را تبدیل به مجموعه‌ای جهان‌شمول كرده است؛ طوری كه برای فهم ارزش آن نباید فقط از منظر معنویت به آن نگریست. آستان قدس رضوی با توجه به ارزش‌های تاریخی، هنری و معماری خود كه افزون بر ارزش‌های معنوی آن است، در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ به‌عنوان یك اثر ملی با شماره‌ی ملی ۱۴۰ ثبت شد.
پس از انقلاب اسلامی، مسئولان توجه ویژه‌ای به حرم امام رضا (ع) كردند و آن را توسعه‌ی بسیاری بخشیدند. به‌جز دو صحن كهنه و نو، باقی صحن‌های حرم آقا علی ابن موسی الرضا (ع) پس از انقلاب ساخته شده‌اند. بست‌های شرقی و غربی نیز پس از با احداث صحن جامع رضوی به بست‌های دیگر حرم اضافه شدند.
روی هم رفته، ۶۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع از ۷۰ هزار متر مربع فضای سرپوشیده‌ی زیارتی این مجموعه پس از انقلاب اسلامی به آن افزوده شده است. روی هم رفته و با احتساب مساحت تمام بخش‌های زیارتی و غیرزیارتی، مساحت كل حرم امام رضا (ع) بیش از یك میلیون متر مربع است و گنجایش ۷۰۰ هزار نفر را دارد.
بارگاه ملكوتی امام رضا (ع)، یكی از باشكوه‌ترین و محبوب‌ترین مكان‌ها در سراسر ایران است كه دل عاشقان بسیاری برای آن می‌تپد. حرم رضوی فقط شامل آرامگاه نورانی ثامن الحجج نیست. این مجموعه‌ی مذهبی شامل چندین بنا و زیرمجموعه است كه تعداد و تنوع آن‌ها این بارگاه مطهر را تبدیل به مجموعه‌ای جهان‌شمول كرده است؛ طوری كه برای فهم ارزش آن نباید فقط از منظر معنویت به آن نگریست. آستان قدس رضوی با توجه به ارزش‌های تاریخی، هنری و معماری خود كه افزون بر ارزش‌های معنوی آن است، در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ به‌عنوان یك اثر ملی با شماره‌ی ملی ۱۴۰ ثبت شد.
پس از انقلاب اسلامی، مسئولان توجه ویژه‌ای به حرم امام رضا (ع) كردند و آن را توسعه‌ی بسیاری بخشیدند. به‌جز دو صحن كهنه و نو، باقی صحن‌های حرم آقا علی ابن موسی الرضا (ع) پس از انقلاب ساخته شده‌اند. بست‌های شرقی و غربی نیز پس از با احداث صحن جامع رضوی به بست‌های دیگر حرم اضافه شدند.
روی هم رفته، ۶۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع از ۷۰ هزار متر مربع فضای سرپوشیده‌ی زیارتی این مجموعه پس از انقلاب اسلامی به آن افزوده شده است. روی هم رفته و با احتساب مساحت تمام بخش‌های زیارتی و غیرزیارتی، مساحت كل حرم امام رضا (ع) بیش از یك میلیون متر مربع است و گنجایش ۷۰۰ هزار نفر را دارد.
نقشه حرم امام رضا (ع)
نقشه حرم مطهر رضوی را در بالا مشاهده می‌كنید. بخش‌های مختلف حرم در این نقشه كاملا آشكار است. همانگونه كه از نقشه پیدا است، زائران بارگاه منور امام مهربانی‌ها می‌توانند از یكی از خیابان آیت‌الله شیرازی (باب طوسی)، خیابان شیخ طبرسی (باب طبرسی)، خیابان شهید نواب صفوی (باب حر عاملی)، خیابان امام رضا (ع) (باب الرضا) و خیابان شهید اندرزگو (باب الجواد) وارد حرم بشوند. چند ورودی فرعی به نام‌های كوثر، غدیر، سردر شرقی و غربی صحن جامع رضوی نیز وجود دارند كه در نقشه مشخص هستند.
برای تماشای تور مجازی هركدام از بخش‌های متنوع آستان قدس رضوی و همچنین، انجام یك زیارت سه‌بعدی به پورتال جامع آستان قدس رضوی مراجعه كنید.
صحن های حرم امام رضا (ع)
پس از گذشتن از ورودی‌ها وارد صحن حرم می‌شویم
صحن های حرم امام رضا (ع) ۹ عدد هستند و به نام‌های صحن انقلاب اسلامی (صحن كهنه یا صحن عتیق)، صحن آزادی (صحن نو)، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن غدیر، صحن كوثر، صحن هدایت و صحن بعثت خوانده می‌شوند.
بد نیست تفاوت بین «بست» و «صحن» را نیز بدانید. صحن‌ها، همان حیاط‌های وسیع حرم هستند؛ اما بست به بخشی از حرم مطهر گفته می‌شود كه در گذشته مرزی بود كه افراد خارجی و غیرمسلمان حق گذشتن از آن را نداشتند، در این بست‌ها بود كه از بزرگان استقبال می‌كردند و نیز همین جا بود كه مردم برای تظلم‌خواهی یا در امان ماندن از ظلمی، «بست» می‌نشستند. «بست‌نشینی» از عصر صفویان در ایران مرسوم شد و در دوران شاهان قاجار به اوج خود رسید و در زمان پهلوی به واقعه‌ی گوهرشاد انجامید. حالا دیگر كسی برای بست نشستن به حرم نمی‌آید، اما نام این رسم همچنان روی بخش‌هایی از حرم باقی مانده است.
صحن انقلاب
صحن انقلاب یا صحن عتیق، همانگونه كه از نام آن برمی‌آید قدیمی‌ترین صحن حرم مطهر است و با ۶۷۴۰ متر مربع در ضلع شمالی آن قرار دارد. این صحن تاریخی و باشكوه به‌یك‌باره ساخته نشد. بلكه نیمی از آن در دوران تیموریان ساخته شد و نیمه‌ی دیگر در تقارن كامل با آن در دوران صفویان توسعه یافت. به عبارت كامل‌تر، وزیر سلطان حسین بایقرا از سلسله‌ی تیموریان دستور ساخت صحن، ایوان جنوبی به نام ایوان طلا (ایوان نادری) و چند بنا در ضلع غربی آن را داد و ۱۵۰ سال پس از آن، شاه عباس صفوی ایوان‌های شمالی و بخش شرقی آن را به‌صورت كاملا قرینه با بخش‌های قبلی گسترش داد.
دو ایوان ساعت و نقاره خانه در تقارن كامل با یكدیگر ساخته شده‌اند. دو مناره‌ی حرم مطهر رضوی بر فراز ایوان طلا و ایوان عباسی ساخته شده‌اند. امیر علیشیر نوایی، وزیر دانشمند تیموریان كه ساخت این صحن با همت وی آغاز شد، در كنار ایوان شمالی خفته است. ایوان‌های صحن عتیق به شرح زیر هستند:
ایوان طلای نادری در جنوب؛ قدیمی‌ترین ایوان صحن انقلاب است كه چون نادرشاه افشار آن را طلاكاری كرده به نام نادری معروف شده است. معماری زیبای این ایوان بر شكوه آن می‌افزاید.
ایوان عباسی در شمال؛ به خاطر متصل بودن به بست طبرسی، باب طبرسی نامیده می‌شود و از لحاظ هنر كاشی‌كاری و كتیبه‌كاری، شاهكاری بی‌همتا است. صلوات بر پیامبر اكرم و امامان معصوم (علیهم السلام) و سوره‌ی جمعه را روی بخش‌هایی از ایوان می‌توان مشاهده كرد.
در قسمتی هم درباره‌ی علت نام‌گذاری این صحن به نام صحن انقلاب، چنین نوشته شده است:
به رسم حق‌شناسی از مبارزات حق‌طلبانه‌ی ملت مسلمان ایران به رهبری حضرت آیت‌الله امام خمینی متع الله المسلمین ببقائه و یادبود شهدا و مصدومین در این مكان شریف، اینجا به صحن انقلاب نام‌گذاری شد. رجب المرجب ۱۳۹۹.
ایوان ساعت در غرب؛ ایوان غربی به بست شیخ طوسی راه دارد و باب طوس نامیده می‌شود. در واقعه‌ی حمله‌ی روس‌ها به حرم مطهر رضوی در سال ۱۱۳۰ هجری قمری، ایوان ساعت دچار آسیب شد. آثار گلوله‌ها هنوز روی این ایوان وجود دارد. دو كتیبه به خط ثلث حاوی آیاتی از قرآن كریم در بالا و حاشیه‌ی آن خودنمایی می‌كند. زیر یكی از ترنج‌ها با خطی خوش نوشته شده است:
ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش
پیوسته در حمایت لطف‌الله باش
قبر امام هشتم و سلطان دین، رضا
از جان ببوس و بر در این بارگاه باش
و ایوان نقاره خانه در شرق؛ ایوان شرقی كه به بست شیخ حر عاملی راه دارد، باب حر عاملی نامیده می‌شود. این بنای باشكوه به‌جامانده از دوران عباسی در تقارن كامل با ایوان غربی ساخته شده و سوره‌‌های نور و مزمل با خطی خوش روی آن نگاشته شده است.
سایر بخش‌های صحن انقلاب به این شرح هستند:
پنجره فولاد؛ در زمان ساخت صحن در دوران تیموریان، پنجره‌ای در سمت چپ ایوان نادری محلی مشرف به ضریح مطهر نصب شد تا كسانی كه امكان ورود به حرم، بتوانند در فاصله‌ای كم با ضریح زیارتنامه بخوانند. این پنجره اكنون پنجره فولاد نامیده می‌شود. پس از انقلاب، به‌خاطر فرسودگی آن، پنجره‌ی جدیدی در محل نصب شد كه برخلاف نامی كه به آن معروف است، از آلیاژ برنج ساخته و با طلا آبكاری شده است. پنجره‌ی قدیمی نیز به موزه منتقل شد.
نقاره خانه؛ ایوان شرقی در دو طبقه بنا شده و نقاره خانه در طبقه‌ی دوم آن جای گرفته است. در طبقه‌ی اول آن نیز وسایل مربوط به نقاره‌نوازی نگهداری می‌شود. نقاره‌نوازی از اواسط قرن نهم و به دستور نوه‌ی گوهرشاد در حرم مطهر رواج یافت و از آن زمان تاكنون، به‌جز برهه‌ای هشت ساله كه به دستور رضاخان تعطیل شد، این رسم همچنان ادامه داشته است. به‌غیر از زمان طلوع و غروب خورشید، در اعیاد و در هنگام مشاهده‌ی كراماتی از جانب آقا علی ابن موسی الرضا (ع) نیز نقاره نواخته می‌شود.
ساعت بزرگ صحن انقلاب؛ ساعت صحن انقلاب به ساعت معاون نیز معروف است. این ساعت توسط شخصی به نام مرحوم عبدالحسن معاون در سال ۱۳۳۳ از آلمان خریداری و بر سر ایوان غربی صحن انقلاب كه به ایوان ساعت معروف است، نصب و ساعتی كه آنجا نصب بود به صحن آزادی منتقل شد. گفته می‌شود او به‌خاطر نذری كه برای شفای خود از بیماری كرده بود، این ساعت را به آستان قدس رضوی اهدا كرد.
سقاخانه‌ی نادری یا سقاخانه‌ی اسماعیل طلایی؛ سقاخانه درست در میانه‌ی صحن انقلاب قرار دارد. سنگاب آن كه به‌صورت یك‌پارچه تراشیده شده است، به دستور نادرشاه افشار از سنگ مرمر تهیه و از هرات به مشهد منتقل شده است. سایه‌بان هشت‌ضلعی و سقف گنبدی شكل آن را هنرمندی به نام اسماعیل طلایی روی پایه‌هایی از جنس مرمر ساخته و طلاكاری كرده است. سقاخانه یك بار در سال ۱۳۴۵ مرمت شد.
صحن آزادی
صحن نو پس از انقلاب به نام صحن آزادی خوانده شد. این صحن با ۴ هزار و ۳۴۰ متر مربع مساحت، یكی از بزرگ ترین صحن های حرم امام رضا (ع) است. این صحن در ضلع شرقی حرم مطهر، در پایین پای مبارك حضرت ساخته شده و از سمت غرب به روضه‌ی منوره متصل است. ساخت صحن نو كه در مقایسه با صحن كهنه (صحن انقلاب) به این نام خوانده می‌شود، به دستور فتحعلی شاه قاجار آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه به پایان رسید.
به‌جای سقاخانه‌ای كه در گذشته در وسط صحن قرار داشت و اكنون برچیده شده است، حوضی بزرگ ساخته شده كه در وسط آن همان سنگاب یك‌پارچه‌ی سقاخانه‌ی پیشین نصب شده است. علت تخریب سقاخانه‌ی صحن آزادی، حائل شدن آن بین زائران و ایوان طلا در زمان عرض سلام و ادای احترام به‌محض ورود به صحن بود. این كار در سال ۱۲۷۱ توسط شاهان قاجار انجام و به‌جای آن، حوض ایجاد شد.
ایوان‌های صحن جدید به این شرح هستند:
ایوان طلای ناصری در ضلع غربی صحن چشمگیرترین بخش این صحن است كه به‌محض ورود به چشم زائران می‌آید. آن از طریق راهروی كوچكی كه دو طرف آن دو در طلایی نصب شده است، به رواق دارالسعاده متصل می‌شود. به این دلیل كه طلاكاری این ایوان در عصر ناصرالدین شاه انجام شد، آن را ایوان ناصری می‌نامند. این ایوان به بانوان اختصاص داده شده است.
ایوان ساعت یا ایوان جنوبی صحن نو به‌واسطه‌ی ساعتی كه روی آن نصب شده است، نیز نمایی بارز دارد. این ساعت هدیه‌ی مظفرالدین شاه است و پیش از نصب در این ایوان، روی ایوان ساعت در صحن انقلاب نصب بود. صدای این ساعت در سال‌های نه‌چندان دور كه مشهد تا این اندازه توسعه نیافته بود، در بخش های مختلف شهر قابل شنیدن بود.
ایوان شرقی صحن آزادی به باب‌السلام معروف است و ایوان شمالی آن بارها و بارها در دوره‌ی پهلوی مورد بازسازی قرار گرفته است. این ایوان به ایوان تلگراف‌خانه نیز معروف است.
بهشت ثامن الائمه شماره‌ی یك در زیر این صحن قرار دارد و از ضلع شمال شرقی و جنوب شرقی صحن قابل دسترسی است. در این قبرستان، پیكر مطهر شهدای هشت سال دفاع مقدس و خدام حرم رضوی در این مكان مدفون هستند.
صحن امام خمینی (ره) یا صحن بعثت
صحن امام خمینی (ره) را می‌توان سومین صحن حرم مطهر از نظر قدمت دانست. در گذشته در محل فعلی این صحن، دكان‌هایی كهنه و فرسوده به نام «تیمچه پایین‌پا» و مدرسه‌ای نیمه‌مخروبه به نام «مدرسه‌ی سعدالدین» قرار داشت كه در دوران پهلوی، خریداری و به مجموعه‌ی حرم مطهر افزوده شدند. صحن امام خمینی (ره) در سال ۱۳۲۴ افتتاح شد؛ اما در ابتدا كاربری عمومی نداشت و تنها برای امور تشریفاتی و پذیرایی از سران كشورها استفاده می‌شد. این صحن تنها دو ایوان در غرب و شمال خود دارد. پس از انقلاب، نرده‌ای كه در سمت جنوب صحن بود و آن را از خیابان جدا می‌كرد، برچیده و به‌جای آن دیواری ساخته شد.
بنای اولیه شامل چندین ساختمان برای با كاربردی موزه و كتابخانه بود كه به همین علت، آن را صحن موزه نیز می‌نامیدند. در سال ۱۳۵۳، همگی تخریب و فضای آن‌ها به صحن اضافه شد تا وسعت آن به ۱۰ هزار متر مربع برسد. در سال ۱۳۸۱، به‌خاطر افزایش تعداد زائران و احساس نیاز به فضاهای سرپوشیده برای راحتی بیشتر آن‌ها، بخش بزرگی از این صحن تغییر كاربری داد و پس از مسقف شدن، به نام رواق امام خمینی (ره) نامیده شد. بخش كوچك‌تر آن نیز اكنون رواق بعثت نامیده می‌شود.
صحن جامع رضوی
صحن جامع رضوی با ۳۶۳ متر درازا و ۱۶۷ متر پهنا و روی هم رفته، ۱۱۷۵۸۴ متر مربع زیربنا، بزرگ ترین صحن حرم امام رضا (ع) است و مراسم‌های مختلفی مانند سخنرانی مقام معظم رهبری در ابتدای هر سال شمسی و اجتماع عزاداران حسینی در ماه محرم در این صحن انجام می‌شود. این صحن واقع در بخش جنوبی آستان مقدس در سال ۱۳۸۱ افتتاح شد و گنجایشی برابر با ۷۰ هزار نمازگزار را دارد. سه ایوان آن به نام‌های ولی عصر در ضلع جنوبی، باب الكوثر در ضلع شرقی و باب الغدیر در ضلع غربی، هركدام دارای دو گلدسته‌ی مرتفع هستند.
صحن جمهوری اسلامی
صحن جمهوری اسلامی در ضلع غرب حرم مطهر رضوی قرار دارد. این صحن در سال ۱۳۶۸ و با هدف بزرگ‌سازی حرم در وسعت ۷۲۹۲ متر مربع افتتاح شد. این صحن، شبیه‌ترین صحن به صحن انقلاب است؛ طوری كه مانند آن دارای دو مناره‌ی طلا روی ایوان‌های شمالی و جنوبی، ایوان طلاكاری شده، سقاخانه و پنجره‌ای برای خواندن زیارتنامه از دور است. تنها تفاوت آن‌ها این است پنجره‌ی صحن جمهوری اسلامی از جنس برنز است. بهشت ثامن‌الائمه‌ی شماره‌ی سه كه شهدای انفجار عاشورای سال ۷۳ در آن خفته‌اند هم زیر همین صحن قرار دارد.
صحن قدس
صحن قدس با مساحتی در حدود ۲۵۳۰ متر مربع، كوچك ترین صحن حرم امام رضا (ع) است. این صحن در سال ۱۳۷۳ و در میان مسجد گوهرشاد، صحن موزه امام خمینی، بست شیخ بهایی و صحن جامع رضوی ساخته شد. سقاخانه‌ی آن از روی قبه‌الصخره در بیت‌المقدس و در اندازه‌ی یك هشتم اندازه‌ی واقعی طراحی شده است. نكته‌ی دیگر آن كه بهشت ثامن‌الائمه‌ی شماره‌ی دو زیر این صحن قرار دارد.
صحن هدایت
صحن كوچك هدایت با زیربنای ۱۷۹۸۰ متر مربع، صحنی تازه تاسیس است كه در ضلع شمال شرقی آستان مقدس قرار دارد و بنیاد پژوهش‌های اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مهمانسرای حضرت در این صحن واقع شده است.
صحن غدیر
صحن غدیر با ۱۴۴۵۳ متر مربع زیربنا در جنوب غربی حرم مطهر قرار دارد و از طریق آن می‌توان به مجتمع تجارتی خدماتی غدیر كه شامل سرویس‌های بهداشتی فرنگی است، راه یافت. خطبه‌ی غدیر و نام مبارك علی ابن ابی‌طالب (ع) را می‌توان در تمامی كاشی‌ها و كتیبه‌های آن مشاهده كرد.
صحن كوثر
صحن كوثر مساحتی حدود ۱۵۶۴۸ هزار متر مربع دارد و در شمال شرق آستان مقدس و در میان صحن جامع رضوی، رواق امام خمینی (ره) و صحن آزادی واقع شده است. تمامی كاشی‌های این صحن مزین به نام مبارك بانوی دو عالم شده و خطبه‌ی فدكیه روی كتیبه‌های آن نوشته شده است.
گنبد طلا و گلدسته های حرم امام رضا (ع)
گنبد هزار ساله‌ی حرم، در دوران سلجوقیان ساخته شد
به باور برخی، گنبد نماد سر انسان و گلدسته‌ها نماد دستانی هستند كه به نشانه‌ی تمنا و خواهش رو به عرش بلند شده‌اند. برخی نیز آن‌ها را شاخصی برای قبله‌یابی می‌دانند. ورای مفاهیم معنوی این المان‌های جدایی‌ناپذیر از معماری اسلامی و صرف‌نظر از اهمیت ساختاری آن‌ها، گنبد و گلدسته های حرم مطهر رضوی به‌لحاظ تاریخی نیز حائز اهمیت است.
گنبد طلای حرم امام رضا (ع)
گنبد طلای بارگاه منور رضوی، جلوه‌ای زیبا از هنر آمیخته با مذهب است كه دیدگان بی‌قرار بسیاری واله و شیدای آن شده‌اند. این گنبد از دو ساختار داخلی و خارجی تشكیل شده كه گنبد داخلی را «خود» و گنبد خارجی را «آهیانه» می‌نامند. گنبد داخلی همان سقف روضه منوره است كه «قبه» نامیده می‌شود و اكنون، ساختاری طلایی روی آن نصب شده است. این گنبد از داخل روضه قابل‌مشاهده است.
اولین قبه‌ای كه بر فراز مرقد امام رضا (ع) وجود داشت همان قبه‌ای است كه مامون برای پدرش در بقعه‌ی هارونی ساخت. روایت دیگری نیز ساخت این بقعه و قبه‌ی آن را منسوب به مامون نمی‌داند و آن را بنایی معرفی می‌كند كه از گذشته در باغ حمید بن قحطبه وجود داشت كه مامون آن را برای دفن پدرش در نظر گرفت و ۱۰ سال بعد، دستور داد آقا علی ابن موسی‌الرضا (ع) را نیز در آن به خاك بسپارند. قبه در حوادثی كه در قرن چهارم بر خراسان گذشت، تخریب شد و سلطان محمود غزنوی اقدام به بازسازی آرامگاه و ساختن قبه‌ای جدید برای آن كرد.
بقعه مبارك یك بار دیگر در اوایل قرن ششم هم‌زمان با عصر سلجوقیان نیازمند تعمیر شد و در آن زمان بود كه گنبدی برای حرم شریف امام هشتم (ع) نصب شد كه هنوز هم به‌عنوان سقف روضه منوره استفاده می‌شود. هزار سال از عمر گنبد حرم امام رضا (ع) كه توسط وزیر سلطان سنجر سلجوقی ساخته شد، می‌گذرد. این گنبد كه هنوز هم پا بر جا است در زمان شاه طهماسب صفوی طلاكاری شد و پس از تاراج شدن توسط ازبك‌ها، شاه عباس اقدام به مرمت آن با خشت‌های طلا كرد كه شرح آن روی كتیبه‌ی دور گنبد نوشته شده است.
۷۰ سال پس از آن، زلزله‌ای شهر در سال ۱۰۸۴ هجری قمری مشهد را لرزاند و به گنبد آسیب جدی رساند؛ طوری كه شاه سلیمان صفوی اقدام به طلاكاری مجدد گنبد كرد. گنبد حرم امام رضا (ع) یك بار دیگر در سال ۱۲۹۱ شمسی مورد مرمت قرار گرفت. این بار زلزله‌ی روس‌ها گنبد طلا و مسجد گوهرشاد را با هم لرزاند و دولت پهلوی دست به كار تعمیر گنبد شد. خشت‌های مورد استفاده در گنبد در اثر گذشت زمان از بین رفتند و سال ۱۳۵۸، مسئولان آستان قدس رضوی آن‌ها را با ورقه‌های مسی با روكش طلا جایگزین كرد. این ورقه‌های مسی چهار برابر ضخیم‌تر از خشت‌های گلی قدیمی و در نتیجه، مستحكم‌تر از آن‌ها هستند و برای نصب آن‌ها روی گنبد، از روش الكترولیك شد.
گلدسته های حرم امام رضا (ع)
گلدسته یا به عبارتی مناره یكی از عناصر جدایی‌ناپذیر از معماری اسلامی است. روی هم رفته ۱۲ مناره در مجموعه‌ی حرم مطهر رضوی وجود دارد كه از آن میان، دو مناره با ارتفاع ۴۱ متر متعلق به مسجد گوهرشاد، دو مناره طلاكاری شده با ارتفاع ۴۰٫۵ متر در صحن انقلاب اسلامی، ۲ مناره با ارتفاع ۳۵ متر و مزین به كاشی و روكش طلا در صحن جمهوری اسلامی، ۴ مناره با ارتفاع ۵۷ متر در اضلاع شرقی و غربی صحن جامع رضوی و ۲ مناره با ارتفاع ۷۰ متر در ضلع قبله‌ی صحن جامع هستند.
از میان تمامی گلدسته های حرم امام رضا (ع) دو گلدسته اهمیتی بیشتر از سایرین دارند: مناره های صحن انقلاب كه شرح ساخت آن‌ها كمی بالاتر آمد. هر دو مناره طلاكاری شده‌اند و محیط خارجی آن‌ها ۱۳ متر است. مناره نزدیك گنبد قدیمی‌ترین مناره و مناره های واقع در ضلع قبله صحن جامع رضوی بلندترین مناره های حرم امام رضا (ع) هستند. مناره‌ی دوم در صحن انقلاب فاصله‌ی زیادی با گنبد دارد، اما معمار آن در زمان نادرشاه آن را طوری طراحی كرد و ساخت كه مسافرانی كه از سمت خیابان امام رضا به حرم وارد می‌شوند، تصور می‌كنند گنبد درست در وسط این دو گلدسته قرار دارد. این مسئله در غالب عكس‌هایی كه از گنبد و گلدسته های حرم امام رضا (ع) منتشر می‌شود، قابل رویت است.
رواق های حرم امام رضا (ع)
رواق‌ها، فضاهای مسقف داخل ساختمان حرم هستند
رواق های حرم امام رضا (ع) نیز مانند صحن‌ها و ایوان‌ها نمونه‌های ارزشمندی از هنر دوره‌های مختلف تاریخ به شمار می‌آیند. ۲۷ رواق به نام‌های رواق دارالحفاظ، رواق دارالسیاده، رواق گنبد حاتم خانی، رواق گنبد الله وردیخان، رواق توحید خانه، رواق دارالفیض، رواق دارالشكر، رواق دارالشرف، رواق دارالضیافه، رواق دارالسعاده، رواق دارالسلام، رواق دارالسرور، رواق دارالعزه، رواق دارالذكر، رواق دارالزهد، رواق شیخ بهائی، رواق دارالعباده، رواق دارالاخلاص، رواق دارالولایه، رواق دارالاجابه، رواق دارالهدایه، رواق دارالرحمه، رواق دارالحكمه، دارالحجه، رواق امام خمینی(ره)، دارالمرحمه، رواق دارالكرامه، كوثر، غدیر، دارالقرآن، حضرت معصومه (س) و حضرت زهرا (س) و دو رواق زیر بستی شیخ حر عامل و شیخ طوسی در مجموعه‌ی حرم مطهر وجود دارد كه روی هم رفته مساحتی بالغ بر ۵۷ هزار متر مربع را به خود اختصاص داده‌اند.
هركدام از رواق ها برای كاربرد خاصی در نظر گرفته شده‌اند. رواق شیخ طوسی به برگزاری مراسم عقد برای نوعروسان و تازه‌دامادهایی اختصاص داده شده است كه خواهان آغاز زندگی مشترك خود در جوار مرقد منور امام رضا (ع) هستند. رواق امام خمینی (ره) با ۹ هزار متر مربع وسعت، بزرگ ترین رواق حرم مطهر است كه تا همین چند سال پیش یكی از صحن‌های حرم مطهر بود و پس از تغییر كاربری به رواق تبدیل شد. برنامه‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی و نماز جمعه در این رواق برگزار می‌شود. دارالعزه با ۷۳ متر مربع مساحت كوچك ترین رواق است و دارالمرحمه را كه در سال ۱۳۹۲ افتتاح شد، می‌توان جدیدترین رواق حرم دانست؛ در حالی كه رواق دارالحفاظ كه به دستور بانو گوهرشاد و به‌عنوان محلی برای قرائت قرآن توسط قاریان احداث شد، قدیمی‌ترین رواق حرم مطهر است.
گنبد الله‌وردی‌خان، رواقی كوچك و هشت‌گوش با حدود ۱۷۱ مترمربع مساحت است كه الله‌وردی‌خان گرجی، بانی پل الله‌وردی‌خان اصفهان، آن را به‌عنوان آرامگاهی برای خود ساخت و پس از مرگش در همان جا نیز دفن شد. رواق توحیدخانه به‌خاطر قرار گرفتن در میان پنجره فولاد از سمت شمال و ضریح مطهر در سمت جنوب از اهمیت برخوردار است. رواق دارالاجابه در زیرزمین حرم امام رضا (ع) واقع شده و بعد از روضه منوره و ضریح مطهر، نزدیك‌ترین مكان به مرقد منور امام هشتم (ع) است؛ در زاویه‌ی شرقی آن یك هشتی با پنجره‌ی نقره و سقفی به‌شكل نیم‌گنبد تعبیه شده است كه به سرداب حرم منتهی می‌شود.
رواق‌های دارالزهد، دارالعباده، شیخ بهایی، دارالولایه، دارالهدایه، دارالرحمه، دارالاجابه، دارالحجه، كوثر، غدیر، شیخ طوسی، دارالمرحمه، شیخ حر عاملی و امام خمینی (ره) رواق‌های خانوادگی هستند و رواق دارالكرامه نیز به خادمان اختصاص داده است.
تاریخچه ساخت ضریح امام رضا (ع)
برای رسیدن به روضه‌ی منوره، باید از صفه‌ها گذشت
فضایی كه درست زیر گنبد رضوی واقع شده و ضریح مقدس آقا علی ابن موسی الرضا (ع) نیز بخشی از آن است را روضه منوره می‌نامند. روضه منوره، فضایی چهارگوش با ۱۸۹٫۰۳ متر مربع مساحت است كه ۱۷٫۱۵ متر از آن به ضریح مقدس اختصاص داده شده است و از چهار طرف از طریق چهار صفه به رواق‌ها می‌رسند. صفه‌ها عبارت هستند از صفه‌ی جنوبی، صفه‌ی شرقی، صفه‌ی شمالی (چون شاه طهماسب در آن مدفون است، صفه‌ی شاه طهماسبی نامیده می‌شود) و صفه‌ی غربی یا صفه‌ی بالا سر حضرت كه حد فاصل حرم و مسجد بالا سر هستند.
ضریح كنونی حرم امام رضا (ع) در ابعاد ۳ در ۴ متر، ۱۲ تن وزن دارد؛ روی آن دو سوره‌ی «یس» و «هل اتی» نوشته شده و نحوه‌ی نگارش آیات به‌گونه‌ای است كه در هر چهار راس ضریح، به كلمه‌ی مبارك «الله» ختم می‌شود. در طراحی ضریح نیم‌نگاهی نیز به یكی از القاب امام هشتم (ع)، یعنی شمس‌الشموس، شده است و از گل آفتابگردان به نشانه‌ی خورشید بهره برده‌اند. طراحی ضریح كنونی ثامن الحجج را استاد محمود فرشچیان انجام داده است. جالب است كه بدانید این طرح طی یك مسابقه در میان هنرمندان برای طراحی ضریح برگزیده شد. این ضریح كه در سال ۱۳۷۹ در جای فعلی خود نصب شد، اولین ضریح امام رضا (ع) نیست؛ بلكه پنجمین آن‌ها است.
پیش از نصب اولین ضریح روی مزار حضرت رضا (ع)، علاوه بر سنگ مزار، صندوقی نیز روی آن نصب می‌شد. اولین صندوق را در سال ۵۰۰ هجری قمری فردی كه در اثر معجزه‌ای به اسلام گرویده بود بر مزار امام گذاشت. این صندوق، چوبی بود و روكشی از نقره داشت. صندوق دوم نیز صندوقی چوبی اما این بار با روكش طلا بود كه سال ۱۰۲۲ هجری قمری روی مقبره نصب شد. اما صندوق سوم را از جنس سنگ مرمر تهیه كردند كه سال ۱۳۱۱ هجری شمسی روی مرقد منور نصب شد تا اینكه جای خود را به ضریح چوبی داد.
اولین ضریح، ضریحی از جنس چوب با تزئیناتی از طلا و نقره بود كه عهد شاه طهماسب روی صندوق چوبی حرم نصب شد و اكنون در موزه‌ی مركزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. ضریح دوم به ضریح نگین‌نشان نادری معروف است كه توسط نوه نادرشاه وقف آستان رضوی شد. این ضریح تا سال ۱۳۷۹ هجری همچنان استفاده می‌شد و در بخش داخلی ضریح چهارم نصب شده بود. پس از برداشتن ضریح چهارم، این ضریح نیز به سرداب منتقل و روی مرقد حضرت نصب شد.
اما ضریح سوم حرم مطهر سازه‌ای فولادی با سقف شیروانی و طوقی طلایی بود كه در زمان قاجارها ساخته شد. این ضریح در سال ۱۳۳۸ جای خود را به ضریح چهارم داد و به موزه منتقل شد. ضریح چهارم به ضریح شیر و شكر یا ضریح طلا و نقره معروف است كه از ۱۴ محراب به نشانه‌ی ۱۴ معصوم تشكیل شده بود و هر محراب مزین به نام یكی از معصومان علیهم السلام بود. این ضریح هفت تن وزن داشت. این ضریح نیز پس از ۴۱ سال جای خود را به موزه‌ی جدید داد و خود رهسپار موزه‌ی آستان قدس شد.
ضریح شیر و شكر در عمر كوتاه خود شاهد واقعه‌ی دلخراش انفجار تروریستی در عاشورای خونین سال ۱۳۷۳ بود و همین حادثه، خسارت‌های جدی به آن وارد كرد. پس از آن بود كه استاد فرشچیان شروع به طراحی ضریح پنجم كرد. در ساخت این ضریح جمعی از هنرمندان بزرگ دوران همكاری داشتند؛ خاتم‌كاری، قلمزنی و خطاطی آن به‌ترتیب به عهده‌ی استاد كشتی‌آرای شیرازی، استاد خدادادزاده‌ی اصفهانی و استاد موحد بود. ساخت پنجمین ضریح امام رضا (ع) هفت سال طول كشید و در ۱۶ اسفند سال ۱۳۷۹، هم‌زمان با عید سعید قربان با حضور مقام معظم رهبری (مدظله العالی) نصب شد.
سنگ‌های مزار امام رضا (ع)
سنگ مرقد حضرت رضا (ع) سال ۱۳۷۹ توسط رهبر انقلاب تعویض شد
از ابتدا تا به امروز سه نوع سنگ روی خاك مرقد پاك شاه خراسان نصب شده است. هر سنگ پس از تعویص به موزه‌ی آستان قدس منتقل شده است. اولین سنگ مرقد آقا علی ابن موسی الرضا (ع) كه به سنگ سابق معروف است، در دوره‌ی سلجوقیان روی مزار نصب شد. سنگ سابق، سنگی از جنس مرمر در ابعاد ۴۰ در ۳۰ و قطر ۶ سانتی‌متر بود. قدیمی‌ترین سنگ مزار امام رضا (ع) اكنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این سنگ مرقد تا دوران صفوی و زمانی كه صندوق نقره‌ی قدیمی جای خود را به صندوق طلای جدید می‌داد، روی مرقد شریف امام هشتم (ع) قرار داشت.
ومین سنگ مزار ثامن الحجج (ع) سنگی از جنس مرمر سفید بود كه سال ۱۳۷۹ جای خود را به سنگ قبر جدید داشت. سومین سنگ مرقد حضرت رضا (ع) در سال ۱۳۷۹، هم‌زمان با تعویض ضریح مطهر، توسط آیت‌الله خامنه‌ای تعویض شد. سنگ جدید مزار مطهر از مرمر به دست آمده از معادن یزد در ابعاد ۱۰٫۱ در ۲۰٫۲ متر و یك متر ضخامت تراشیده شده است. وزن آن برابر با ۳۶۰۰ كیلوگرم است. روی سنگ چنین نوشته شده است:
هذا هو المرقد الشریف للامام التقی النقی الصدیق الشهید، وارث الانبیاء والمرسلین، ثامن الائمه المعصومین من اهل بیت رسول رب العالمین، حجه الله علی الخلق اجمعین، سیدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین.
ولد بالمدینه فی الحادی عشر من ذی القعده عام ۱۴۸ و استشهد بطوس فی آخر صفر سنه ۲۰۳ من الهجره النبویه و قد جدّد هذا المضجع المطهر عام ۱۴۱۸ ه.ق.
در ادامه، دو بیتی كه حضرت به قصیده‌ی دعبل اضافه فرموده بودند نیز به‌همراه آیاتی از قرآن كریم به چشم می‌خورد.
محل دقیق دفن امام رضا (ع) كجاست؟
در بندهای پیشین به سرداب حرم مطهر اشاره شد و گفته شد كه ضریح نگین‌نشان روی مرقد امام هشتم (ع) در «سرداب» گذاشته شده است! اما سرداب كجاست؟ مگر پیكر پاك امام هشتم (ع) در همان مرقد شریف داخل ضریح نیست؟ اگر امام رضا (ع) در سرداب خفته است، پس مرقدی كه در روضه منوره و داخل ضریح پاك است، متعلق به چه كسی است؟ با توجه به اینكه بخش زیرین ضریح به زیرزمین حرم امام رضا (ع) اختصاص داده شده و به‌عبارتی، مرقد شریف روی سطحی واقع شده است كه زیر آن طبقه‌ای دیگر ساخته شده است، سوال مهمی كه مطرح می‌شود آن است كه محل دقیق دفن امام رضا (ع) در حرم كجا است؟
حضرت رضا (ع) پیش از شهادت خود، در ادامه‌ی سخنانی درباره‌ی محل قبر خود، درباره‌ی نحوه‌ی حفر آن به اباصلت، خادم و همراه خود فرمودند:
... به آن‌ها بگو هفت پله پایین بروند و روی آن ضریحی بگشایند، اگر امتناع ورزیدند بگو به‌اندازه‌ی یك متر لحد قرار بدهند، خدا اگر بخواهد آن را وسعت می‌بخشد.
پس از شهادت علی بن موسی الرضا (ع)، وی را به دستور مامون در آرامگاه هارون‌الرشید در سناباد به خاك می‌سپارند و به خواست خداوند، سناباد كه زمانی روستایی كوچك در حومه‌ی شهر طوس بود وسعت یافت و اكنون به شهری بزرگ تبدیل شده است. در اثر گذشت زمان، تغییراتی در ساختمان آرامگاه ساده و شریف امام خوبی‌ها پدید آمد. مضجع شریف ایشان كه از همان ابتدا در سطحی گودتر از سطح زمین داشت، در اثر تسطیح زمین‌های اطراف قبه و ساختمان‌سازی‌های اطراف آن در طول زمان فاصله‌ی بیشتری با سطح زمین پیدا كرد و به این ترتیب، به‌تدریج به‌شكل سردابی درآمد و از سمت شمال آن، راهرویی برای رسیدن به مضجع شریف ساخته شد و ضریح را روی سطح زمین، هم‌سطح با سایر سازه‌ها نصب كردند. زمان دقیق شكل گرفتن این سرداب معلوم نیست.
زمان گذشت و با محو شدن قبور دیگر در نزدیكی مرقد شریف امام رضا (ع)، سال ۱۳۱۱ كه محمد ولی اسدی تصمیم به جایگزینی صندوق چوبی مزار با صندوق مرمرین گرفت، سرداب نیز كه در اثر رطوبت دچار آسیب‌دیدگی شده بود مورد مرمت قرار گرفت. ۲۷ سال بعد كه ضریح شیر و شكر نصب می‌شد، سرداب یك بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت و این بار، راهروی اصلی از سمت مسجد بالاسر مسدود و دریچه‌ی كوچكی در پایین پا برای ورود به سرداب تعبیه شد.
آخرین مرمت سرداب در سال ۱۳۷۹ هجری شمسی و هم‌زمان با نصب ضریح پنجم صورت گرفت و ساختمان سرداب تقویت شد. همچنین، تمامی سنگ‌های قدیمی مضجع شریف برداشته و روی مزار شریف بتن‌ریزی و تا نزدیكی سقف بالا آورده شد. ضریح فولادی نگین‌نشان را روی آن نصب كردند و همچنین، ورودی جدیدی در رواق دارالاجابه برای آن در نظر گرفتند. خانم‌ها و آقایان به‌صورت نوبتی از این رواق استفاده می‌كنند.
مقبره اشخاص مشهور در حرم امام رضا (ع)
در میان خیل عظیمی از افرادی كه در حرم مطهر رضوی مدفون هستند، نام افراد سرشناس زیادی در حوزه‌های مختلف مانند سیاست و ادبیات و فقه و علوم مختلف به چشم می‌خورد. در میان این درگذشتگان، چند نام بیشتر از بقیه می‌درخشند:
- مزار حاج حسنعلی اصفهانی مشهور به نخودكی به وصیت خودش قرار بود زیر پای زائران باشد و به همین دلیل، در ضلع شمالی صحن انقلاب، جنب ایوان عباسی دفن شد. گفته می‌شود برای تشییع جنازه‌ی وی، در شهر حالت فوق‌العاده اعلام شد.
- شیخ هاشم قزوینی كه استاد كسانی چون آیت الله واعظ طبسی، استاد محمد تقی شریعتی و رهبر معظم انقلاب بود.
- شیخ حر عاملی، صاحب كتاب وسائل الشیعه كه نگاشتن آن ۲۰ سال طول كشید.
- علامه محمد تقی جعفری
- شیخ جعفر مجتهدی
- حاج آخوند تربتی
- شیخ طبرسی
- شیخ بهایی
- و شیخ محمد عارف (پیر پالاندوز)
دفتر امور دفن حرم علاوه بر كارهای مربوط به كفن و دفن درگذشتگان و امور قبرستان‌های حرم، اطلاعات مربوط به محل دفن مشاهیر مدفون در حرم مطهر را نیز به درخواست‌كنندگان ارائه می‌دهد.
مساجد حرم امام رضا
مسجد هزار ساله‌ی بالاسر، در میان روضه منوره و رواق دارالسیاده قرار دارد
مجموعه‌ی حرم مطهر رضوی شامل دو مسجد نیز می‌شود؛ مسجد گوهرشاد و مسجد بالاسر حضرت. هر دو مسجد از نظر تاریخی و فرهنگی اهمیت بسیاری دارند و در زمره‌ی تماشایی‌ترین جاهای دیدنی مشهد به شمار می‌آیند.
مسجد گوهرشاد
مسجد گوهرشاد به دستور بانو گوهرشاد، همسر میرزا شاهرخ تیموری، در قرن نهم هجری قمری بنا شد. شاهكار هنر و معماری ایرانی را می‌توان در این مسجد عهد تیموریان آشكارا تماشا كرد. قدیمی‌ترین مسجد جامع مشهد، ۲۸۵۵ متر مربع مساحت، ۴ ایوان و ۷ شبستان دارد و در جنوب حرم مطهر رضوی قرار گرفته است. ساخت این مسجد ۱۲ سال طول كشید. عده‌ای این مسجد را یكی از صحن‌های حرم مطهر رضوی به شمار می‌آورند و آن را كهن‌ترین صحن حرم می‌دانند. قدیمی‌ترین مسجد جامع مشهد یك بار در اثر زلزله‌ی سال ۱۰۸۴ مورد آسیب جدی قرار گرفت و بازسازی شد. بار دیگر در اثر تهاجم روس‌ها در سال ۱۳۳۰ هجری قمری این مسجد دچار آسیب شد و بخش‌های زیادی از گنبد و ایوان‌های آن بازسازی شد.
مسجد گوهرشاد را می‌توان شاهكاری در معماری دنیا به شمار آورد. این بنا به‌صورت حجیم‌سازی و با چهار ایوان ساخته شده است. هنر عصر تیموری و ویژگی‌های هنر ایرانی را می‌توان آشكارا در گنبد و گلدسته های مسجد گوهرشاد و معرق‌كاری‌ها، گچ‌بری‌ها، خطاطی‌ها و نقوش نقش بسته بر دیوارها تماشا كرد. این مسجد، هفت شبستان و هشت ایوان به نام‌های ایوان مقصوره در سمت جنوب، ایوان دارالسیاده در سمت شمال، ایوان اعتكاف در سمت شرق و ایوان شیخ بهائی در سمت غرب دارد. صحن مسجد گوهرشاد برابر با ۲۸۰۰ متر مربع است و ۹۴۱۰ متر نیز زیربنا دارد.
ایوان مقصوره در سمت جنوبی مسجد یكی از پرابهت‌ترین بخش‌های مسجد است كه دورتادور آن با كاشی‌های نفیس مزین به احادیث و آیات قرآن و اسماءالله آراسته شده است. تاریخ بنای مسجد گوهرشاد نیز در كتیبه‌ی بایسنقر در سمت چپ ایوان مقصوره قابل‌مشاهده است. بایسنقر، فرزند گوهرشاد، یكی از بهترین ثلث‌نویسان عهد تیموری بود و كتیبه‌ی تاریخی كه او با دست خود نوشته است، بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی می‌كند. محراب ایوان مقصوره از سنگ مرمر یك‌پارچه و حكاكی‌شده تهیه شده است. منبر صاحب الزمان (عج) در كنار محراب، از چوب گردو و گلابی تهیه شده است و علاوه بر ارزش تاریخی آن، ارزش هنری زیادی نیز دارد. هیچ میخی در ساخت این منبر منبت‌كاری و قلمزنی شده استفاده نشده است و سازنده‌ی آن، منبت‌كار معروف عصر فتحعلی‌شاه قاجار بود.
مسجد بالاسر حضرت
مسجد بالا سر مسجدی هزار ساله است كه در میان روضه منوره و رواق دارالسیاده قرار دارد. همانگونه كه از نام مسجد پیدا است، این مكان مقدس درست بالای سر حضرت رضا واقع شده است و زائران بسیاری این محل را برای خواندن نماز زیارت انتخاب می‌كنند؛ به همین دلیل، مجسد بالاسر یكی از شلوغ‌ترین نقاط حرم است. قدمت این مسجد به دوران غزنویان می‌رسد و اولین بنایی است كه پس از روضه منوره ساخته شد. بیهقی نیز در كتاب خود به وجود این مسجد تاریخی اشاره كرده است.
كوچك ترین مسجد حرم مطهر رضوی تنها ۸ متر طول، ۴٫۵ متر پهنا و ۱۰ متر ارتفاع دارد. این مسجد با استفاده از سنگ‌های مرمر و كاشی‌های ۶ ضلعی مزین به آیات قرآن كریم و احادیث آراسته شده است. در بالای طاق مرمرین مسجد مشرف به حرم مطهر، دو كتیبه‌ی ارزشمند نصب شده است كه روی یكی از آن‌ها، دو بیت از دعبل خزاعی به چشم می‌خورد:
قبران فی طوس خیر الناس كلهم
وقبر شرهم هذا من العبر
لا ینفع الرجس بقرب الزكی
ولا علی الزكی بقرب رجس من ضرر
این دو بیت متعلق به قصیده‌ای طولانی در شرح فضائل و مناقب و مصائب ائمه‌ی اطهار و مظالم بنی‌امیه و بنی‌عباس است كه ترجمه‌ی آن به این صورت است:
در طوس دو قبر كنار یكدیگر قرار دارند؛ یكی متعلق به بهترین مردمان و دیگری متعلق به بدترین آن‌ها و این خود از موارد عبرت است؛ انسان پلید از مجاورت با انسان پاك نفع نمی‌برد، همان طور كه مجاورت انسان پاك با فرد پلید زیانی به او نمی‌رساند
منظور دعبل از انسان پاك، آقا علی ابن موسی الرضا (ع) و منظور از انسان پلید، هارون الرشید است كه زیر پای ایشان مدفون شده است.
حرم امام رضا (ع) چند بار بازسازی شد؟
زلزله‌ی سال ۱۰۸۴ قمری، دو سوم شهر مشهد را تخریب كرد و ۴۰۰۰ نفر را به كام مرگ فرستاد
در ابتدا بارگاه مطهر امام هشتم (ع) بنایی ساده با یك قبه‌ی ساده بود كه پیش از دفن وی، در آن محل وجود داشت. در هر دوره از تاریخ ایران، بخش‌هایی از آن مورد بازسازی قرار گرفتند و بخش‌های جدیدی به آن افزوده شد، طوری كه اكنون با گنجایش بیش از ۷۰۰ هزار زائر، مجموعه‌ی آستان مقدس رضوی به یكی از وسیع‌ترین مجموعه‌های مذهبی جهان تبدیل شده است. اولین بنایی كه پیرامون مرقد شریف ساخته شد مربوط به دوره‌ی سامانیان است و اولین باری كه بقعه مورد تعمیر اساسی قرار گرفت، عصر دیلمیان بود كه از آن پس، این مكان به نام مشهد الرضا نامیده شد.
پس از آن، این مجموعه، علاوه بر عواملی چون گذشت زمان، فرسودگی ساختمان در اثر عوامل طبیعی چون رطوبت، بارها و بارها نیز به‌خاطر وقایع و حوادثی كه بر خراسان و به‌ویژه بر حرم گذشت، چون لشكركشی‌ها و تعرض مهاجمان یا رویدادهای طبیعی مانند زلزله بارها دچار آسیب‌دیدگی و نیازمند تعمیر و بازسازی شد. چون بازسازی‌های حرم طی دوره‌های مختلف انجام شده است، برآورد دقیقی از مقدار كل طلای به كار رفته در حرم امام رضا (ع) وجود ندارد. برخی از حوادث مهمی كه حرم مطهر در طول عمر ۱۲۰۰ ساله‌ی خود شاهد آن بوده است به این شرح هستند:
وقایع و حوادث حرم امام رضا (ع)
آرامگاه امام هشتم شیعیان در قرن چهارم به دستور به دستور سبكتكین، پادشاه غزنوی، تخریب شد. طی این واقعه، سقف و دیوارهای بنا فرو ریخته شد و مردم از زیارت آن منع شدند. اما آرامگاه به دست پسرش بازسازی شد. می‌گویند سلطان محمود غزنوی شبی پیامبر اكرم (ص) را در خواب دید كه به آن گنبد ویران اشاره می‌كند و می‌پرسد تا كی چنین خواهد بود؟ و به همین خاطر، او معماری به طوس فرستاد تا بنا را بازسازی كند.
۱. در رابطه با تاریخ شهادت امام رضا (ع) اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. بر اساس برخی روایات حضرت در روز جمعه یا دوشنبه آخر ماه صفر یا ۱۷ یا ۲۱ ماه مبارك رمضان یا در تاریخ ۱۸ جمادی‌الاول یا ۲۳ ذی‌القعده در سال ۲۰۳، یا ۲۰۶ یا ۲۰۲ قمری شهید شده‌اند. شهادت حضرت در طوس، در یكی از روستاها نوقان اتفاق افتاده است. امام رضا (ع) به دست مأمون به شهادت رسیده و پیكر مطهر حضرت در بالای سر هارون‌الرشید دفن شده است.
۲. مأمون پس از درگذشت هارون او را در بقعه هارونیه در باغی كه بعدها به باغ حمید بن قحبطه معروف شد، دفن كرد و برفراز بقعه، قبه‌ای (گنبد نیم‌كره‌ای شكل) بنا كرد كه حدود ۱۰ سال بعد علی بن موسی‌الرضا (ع) را در بالای سر هارون در آن بنا به خاك سپردند. به عقیده بعضی از تاریخ‌نگاران در حوادث خراسان مانند حمله سبكتكین در اواخر قرن چهارم، این بنا آسیب شدیدی دید و تخریب شد. سپس در سال ۴۰۰ قمری، سلطان محمود غزنوی قبه را بازسازی كرد؛ ولی دیگر مورخان معتقدند كه فعالیت‌های عمرانی سلطان محمود غزنوی شامل بازسازی قبه نمی‌شده است، چون در اثر یورش‌ها بنا تخریب نشده بود.
۳. نخستین سنگ مزار مربوط به سده ششم قمری است؛ این سنگ به طول ۴۰ سانتی‌متر، عرض ۳۰ سانتی‌متر و به قطر ۶ سانتی‌متر از جنس مرمر است.
دومین سنگ مزار كه هم‌اكنون روی مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهكی سفیدرنگ به ابعاد ۶۰ در ۴۰ سانتی‌متر است.
سومین سنگ مزار از معدن توران پشت یزد به رنگ سبز چمنی به ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ به ضخامت یك متر با وزن ۳۶۰۰ كیلوگرم است كه در طبقه همكف قرار دارد. این سنگ را هم‌زمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ در آنجا قرار دادند.
۴. در زمان عضدالدوله دیلمی، بقعه به سبك و سیاق آن زمان تعمیر شد و اطراف كاخ حمید بن قحبطه خانه‌های مسكونی ساخته شد.
۵. ابوالحسن عراقی معروف به دبیر كه از رجال و دبیران دربار غزنوی بود در سال ۴۲۵ قمری ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود كه این بنا به مسجد بالاسر معروف است.
۶. در سده ششم خورشیدی، نخستین گنبد حرم بر فراز قبه موجود به‌فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به كوشش وزیر او، «شرف‌الدین قمی» در حین تعمیر حرم ساخته شد. به گفته برخی از مورخان، گنبد به دستور محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شده است. جنس آن گنبد از كاشی بود. قبه (اولین گنبد) همانی است كه امروزه از داخل حرم دیده می‌شود و سطح مقعر و مقرنس‌های آینه‌كاری شده آن پیدا است.
۷. امیر عمادالدوله در سال ۵۱۵ قمری حرم را مرمت كرد و تركان زمرد دختر خواهرزاده سلطان سنجر، در اوایل سده ششم قمری، ازاره (قسمتی از دیوار كه از زمین تا طاقچه‌ها باشد) حرم را با بهترین كاشی، كه به كاشی سنجری معروف است، تزئین كرد كه هنوز این كاشی‌ها در حرم وجود دارند.
۸. در اوایل سده هفتم قمری در دوران محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره‌های حرم با كاشی‌های ممتاز معروف به كاشی سنجر تزئین شد كه این كاشی‌ها با تاریخ ۶۱۲ قمری در حرم موجود هستند و علاوه بر آن دو محراب به حرم اضافه شد كه در حال حاضر این محراب‌ها در موزه حرم وجود دارند.
۹. در سال ۶۱۸ قمری مغول‌ها به توس حمله كردند و این شهر را غارت كرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهد شدند و آنجا را هم خراب كردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی كه مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نكردند و احتمالا به غارت اموال و اثاثیه آن اكتفا كردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.
۱۰. در دوران تیموری در پی تلاش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد در سده نهم هجری، به همت همسر او گوهرشادآغا، نخستین مسجد جامع شهر مشهد (مسجد گوهرشاد) با نام وی در سمت قبله حرم كه صحن جنوبی را تشكیل می‌دهد، به اتمام رسید كه هم اكنون نیز این مسجد از زیباترین مساجد حرم مطهر است. بعدها صحن تیموری (عتیق) و اساس ایوانی كه امروزه طلایی است، توسط امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، به وجود آمد.
۱۱. علاوه بر مسجد گوهرشاد، دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به مجموعه اضافه شد و مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه بالاسر سابق كه در ضلع غربی دارالسیاده بود، در دوران شاهرخ تیموری ساخته شدند.
۱۲. در دوره صفوی بر عظمت و شكوه حرم اضافه شد و مناره نزدیك گنبد كه در دوره غزنویان به دستور ابن معتز حاكم نیشابور برپاشده بود، به امر شاه تهماسب بازسازی و طلاكاری شد و در سال ۹۳۲ قمری خشت‌های نفیس كاشی روی گنبد را به خشت‌های طلا تبدیل كردند. این همان گنبدی است كه امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.
در سال ۹۹۷ قمری یعنی دومین سال سلطنت شاه‌عباس اول، شهر مشهد در محاصره عبدالله خان ازبك قرار گرفت، چون به‌سوی او تیری شلیك شد، خشمگین شد و دستور به قتل‌عام مردم مشهد داد، به‌طوری‌كه در صحن حرم خون جاری شد.
۱۳. در سال ۱۰۰۹ قمری كه شاه عباس صفوی از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده به مشهد رفت. مدتی در مشهد ماند و دستور داد كه گنبد حرم، بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روكش طلایی پوشیده شود و این كار به دست كمال‌الدین محمود یزدی انجام شد.
۱۴. به‌فرمان شاه‌عباس اقدامات و تحولات دیگری هم در حرم صورت گرفت؛ ازجمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها و ایوان‌های شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحید خانه و نیز گنبد الله وردیخان. از آنجایی‌كه شاه‌عباس به آستانه امام رضا (ع) توجه ویژه داشت، دستور داد تا هر كس به زیارت آنجا رفته باشد، می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و كربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.
۱۵. در سال ۱۰۸۴ قمری و در زمان شاه سلیمان صفوی، در پی زمین‌لرزه‌ای، گنبد حرم هم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن از جا كنده شد. او دستور داد تا گنبد بازسازی شود و كتیبه‌ای بر آن افزوده شود كه این رخداد را حكایت كند.
۱۶. ایوان صحن تیموری كه در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه‌عباس اول توسعه‌یافته بود، به‌فرمان نادرشاه طلاكاری شد. نقاشی‌های دیوار حرم را تجدید كردند و گلدسته شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی كه توسط شاه‌عباس اول توسعه‌یافته بود، ساخته و طلاكاری شد. ایوان جنوبی صحن عباسی را نیز طلاكاری كردند.
۱۷. در عهد فتحعلی شاه قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شد. بنای صحن آزادی (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به‌فرمان ناصرالدین‌شاه ساخته و ایوان غربی آن طلاكاری شد. احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم خانی در سال ۱۲۵۱ قمری و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا در این دوره انجام شد.
۱۸. در سال ۱۳۳۰ خورشیدی روسی‌ها گنبد حرم امام رضا (ع) را به توپ بستند و نقاطی در بدنه گنبد به‌اندازه كله‌قند سوراخ شد كه در سال ۱۳۳۱ خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد و هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل مشاهده است.
۱۹. در عاشورای ۱۳۷۳ خورشیدی در یك حمله تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر كشته و ۳۰۰ نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا كم بود و فقط بخشی از كاشی‌كاری‌ها و آینه‌كاری‌های قدیمی آسیب دیدند كه بعدا تعمیر شدند و پس از آن تاكنون در قسمت ورودی‌های مجموعه، خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل، خدمت می‌كنند.
۲۰. ضریح‌های متفاوتی بر مرقد امام رضا (ع) در دوره‌های مختلف قرار داده شده است. اولین ضریح از جنس چوب و طلا و نقره بود كه در زمان شاه تهماسب صفوی در سال ۹۵۷ قمری روی مزار قرار گرفت. بعد از فرسوده شدن ضریح نخستین، دومین ضریح از جنس فولاد مرصع معروف به نگین نشان در سال ۱۱۶۰ قمری توسط شاهرخ میرزا نوه نادرشاه افشار به حرم هدیه شد. در سال ۱۲۳۸ قمری در زمان فتحعلی شاه، ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر روی ضریح دوم نصب شد كه این ضریح دارای ورقه‌های طلاكوب و طوق‌های طلای جواهرنشان بود و روی آن سوره هل اتی و یس به خط ثلث نوشته شده بود. چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره، معروف به شیر و شكر، در سال ۱۳۳۸ خورشیدی جایگزین ضریح سوم، به‌نحوی‌كه ضریح دوم را دربرگیرد، روی مزار قرار داده شد و هم‌اكنون در سرداب روی سنگ مزار قرار دارد. پس از برگزاری مسابقه هنری، طرح محمود فرشچیان هنرمند و مینیاتوریست معروف ایرانی، برنده شد و در بین سال‌های ۱۳۷۲–۱۳۷۹ ضریح از فولاد و چوب گردو ساخته شد و عملیات نصب آن به همراه سنگ سبزرنگ در مدت ۵۵ روز در طبقه همكف حرم انجام شد.
۲۱. در حاضر ۹ صحن و ۲۶ رواق در حرم امام رضا (ع) وجود دارد. هر صحن، شامل یك فضای باز و محصور است كه رواق‌ها و ایوان‌هایی در پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌های حرم، ۲۲۵ هزارو ۲۲۳ مترمربع است.
بزرگ‌ترین صحن، صحن جامع رضوی به مساحت ۶۰۱۸۸ مترمربع است كه در جنوب حرم قرار دارد. سایر صحن‌های حرم عبارت‌اند از: صحن انقلاب، صحن آزادی، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن مسجد گوهرشاد، صحن غدیر، صحن كوثر، صحن هدایت و صحن طلوع.
۲۲. فضاهای مسقف و محصور در پیرامون حرم، رواق نامیده می‌شوند. در حال حاضر بزرگ‌ترین رواق حرم، رواق امام خمینی (ره) به مساحت ۶۳۰۰ مترمربع است كه قبلا صحن بوده و عملیات مسقف سازی آن از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شده است. همچنین رواق‌های دارالولایه، دارالحجه، دارالاجابه و دارالطلوع از رواق‌های بزرگ حرم امام رضا (ع) هستند.
۲۳. ازجمله رجال تاریخی یا افراد مهمی كه در این حرم به خاك سپرده شده‌اند، می‌توانیم به هارون‌الرشید، شیخ طبرسی، الله‌وردی خان، شیخ بهایی، حر عاملی، شیخ حسنعلی اصفهانی (معروف به نخودكی)، عباس میرزا نایب‌السلطنه، حاج غلام‌حسین تبریزی (عبد خدایی)، علامه محمدتقی جعفری، سید عبدالله شیرازی، ادیب نیشابوری، مجتبی قزوینی خراسانی، هاشم قزوینی، علی فلسفی، عباس واعظ طبسی، شیخ محمد عارف عباسی مشهور به «پیر پالان دوز» از عرفا و پیران سلسله ذهبیه و بسیاری از بزرگان دیگر اشاره كرد.
۲۴. و در آخر اینكه شاید برایتان جالب باشد كه بدانید سالانه ۲۰ میلیون نفر به زیارت حرم مطهر حضرت رضا (ع) مشرف می‌شوند و اعتقادات درونی زائران به این حرم شریف باعث كرامات فراوانی به آن‌ها نیز می‌شود.
این مقاله بارگاه منور رضوی را بیشتر از جنبه تاریخی آن بررسی كرد؛ حال آنكه عجایب حرم امام رضا (ع) محدود به یك مقاله نیست و شاهكارهای معماری، آینه‌كاری‌ها، كاشی‌كاری‌ها و ... نیز حرف‌های بسیاری برای گفتن دارند.
صرف‌نظر از جایگاهی كه این مكان مقدس در باورهای دینی بسیاری از ایرانیان دارد، جالب است كه بدانید مشهد از دیرباز مقصدی برای جهانگردان بود و شرح بارگاه منور رضوی در سفرنامه‌های بسیاری آمده است. ابن بطوطه، جهانگرد معروف مراكشی كه از شرق آفریقا تا شرق دور را زیر پا گذاشت، به مشهد نیز سفر كرده بود و یكی از مكان‌هایی كه از آن بازدید كرد، بارگاه ملكوتی امام هشتم شیعیان (ع) بود. او در توصیف حرم مطهر رضوی می‌نویسد:
قبر هارون‌الرشید كه ۱۰ سال پیش از امام رضا (ع) در آن بقعه دفن شده بود تا زمان سربه‌داران مشهود بود و از آن تاریخ به بعد دیگر نشانی از آن باقی نمانده بود جز تنگنایی در بالای سر حضرت كه در سال‌های اخیر برطرف شده است.