چهل نكته جالب درباره "حرم امام رضا(ع)"
در سال ۴۰۰ هجرى قمرى به دستور سلطان محمود غزنوى بناى بقعه و حرم تجدید بنا و مناره اى بر آن افزوده شد و پس از آن در زمان هاى مختلف اقداماتى به مرور صورت گرفته است.
نكته۱
در سال ۲۰۳ و به قولى ۲۰۲ هجرى قمرى كه حضرت رضا علیه السلام در طوس به شهادت رسیدند بدن مطهر آن امام همام را در باغ حمید بن قحطبه و در كنار قبر هارون خلیفه عباسى به خاك سپردند و نخستین بناى حرم مطهر همان بقعه هارون الرشید است كه بعدها حرم را روى دیوارهاى قدیمى آن بنا نهادند و از آن به بعد طوس به مشهد الرضا تغییر نام یافت.
نكته۲
در سال ۴۰۰ هجرى قمرى به دستور سلطان محمود غزنوى بناى بقعه و حرم تجدید بنا و مناره اى بر آن افزوده شد و پس از آن در زمان هاى مختلف اقداماتى به مرور صورت گرفته است.
نكته۳
سنگ مرقد نخستین كه برای مشخص نمودن مدفن امام بر زمین نصب شده، سنگ بنای ساخت ضریح هم بوده است. آنچه مسلم است تا قرن هشتم هجری قمری ضریحی بر مضجع شریف نصب نبوده است.
نكته۴
در ابتدا حرم مطهر به صورت بنایی ساده، با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود، چنانكه بقعه مطهر تنها یك در ورودی ساده در پیش روی مبارك داشت و دارای تزئیناتی مختصر به سبك آن زمان بود.
نكته ۵
مشهور است كه از زمان صفویان گذاشتن ضریح بر مرقد امام مرسوم شده است و برخی احتمال دادند كه ساخت ضریح از عصر تیموریان متداول گشته است.
نكته۶
۲۸ هزار لامپ در حرم امام رضا علیه السلام روشن می باشد، كه اكنون علاوه بر ۲۸ هزار شعله برق، شش هزار لوستر نیز در ابعاد مختلف و با قدمت های طولانی مورد استفاده قرار گرفته است.
نكته۷
ضریح اول، ضریحی چوبی بوده، با تسمه های فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره. این ضریح در زمان شاه طهماسب صفوی یعنی سال ۹۵۷ هجری قمری ساخته و بر روی صندوق چوبی مضجع منور نصب می شود. در سال ۱۳۱۱ همزمان با تعویض صندوق به دلیل فرسودگی پایه ها ضریح برچیده شده، پوشش طلا و نقره و جواهرات آن از چوب ها جدا و به خزانه آستان قدس منتقل می شود.
نكته۸
ضریح دوم، ضریحی بوده فولادی مرصع، معروف به ضریح نگین نشان. این ضریح در سال ۱۱۶۰ به دستور شاهرخ فرزند رضا قلی میرزا نوه نادرشاه ساخته و به وقف بر فراز مرقد شریف نصب می شود. ضریح فولادی یا ضریح نگین نشان سقف نداشته، پنجره ها و شبكه های چهار طرف آن دارای گوی و ماسوره هایی بوده است كه با نگین های كوچك یاقوت و زمرّد تزیین یافته و تعداد آنها به ۲۰۰۰ بالغ می شده است. به دلیل وضعیت ویژه این ضریح ذیلاً به عین كتیبه آن اشاره می شود. « نیاز رحمت ایزد مستعان، و تراب اقدام زوّار این آستان ملك پاسبان، سبط سلطان نادر شاه الحسینی الموسوی الصفوی، بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبه های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارك موفق گردید. (سنه ۱۱۶۰قمری) »
نكته۹
در زمان تولیت میرزا سعیدخان برای مصون ماندن نذورات داخل ضریح دوم، شبكه و پوشش طلایی روی ضریح منور قرار می گیرد، و بدین ترتیب سقف آن پوشش می یابد. این ضریح به دلیل وقف دائمی بودن تا قبل از شروع عملیات جایگزینی و نصب اخیر ضریح مطهر جدید یعنی پنجمین ضریح بر مضجع شریف و زیر ضریح پیشین قرار داشت. ضمن عملیات اخیر محل نصب این ضریح تغییر یافت و به قسمت تحتانی حرم مطهر منتقل گردید.
نكته۱۰
در عصر پادشاهی فتحعلی شاه قاجار ضریحی فولادی و ساده به ابعاد (۳× ۴) و ارتفاع ۲ متر ساخته و روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب می شود كه در اصل ضریح سوم محسوب می شود.
نكته۱۱
سقف ضریح سوم با چوب های طلاكوب پوشش داشته و در سمت پایین ضریح در كوچك مرصعی قرار داشته است. به دلیل كوچكی و غیر مناسب بودن این ضریح پس از مدتی برداشته شده و به جای آن ضریح چهارم نصب می گردد. در حال حاضر این ضریح در موزه مركزی آستان قدس رضوی در معرض تماشای بینندگان قرار دارد.
نكته۱۲
ضریح چهارم ضریح ملمع یا ضریح طلا و نقره، معروف به شیر و شكر است، این ضریح در سال ۱۳۳۸ بر روی ضریح نگین نشان یا ضریح دوم نصب می گردد.
نكته۱۳
طراحی ضریح چهارم توسط مرحوم استاد حافظیان انجام یافته و تحت نظارت ایشان كار اجرا و قلمزنی توسط مرحوم استاد هنرمند حاج محمد تقی ذو فن اصفهانی انجام گرفت.
نكته۱۴
ضریح چهارم دارای ۰۵/۴ متر طول و ۰۶/۳ متر عرض و ۹۰/۳ ارتفاع و ۱۴دهانه به نشان چهارده معصوم بوده است. اضافه بر بهره برداری از طلا و نقره و جواهرات.
نكته ۱۵
پایه ها، ستون ها، كتیبه های سیمین با نقش های مختلفی در نهایت مهارت قلمزنی شده بود. بین هر دو زاویه از پنجره های ضریح مقدس یك صفحه بیضی شكل از طلا، كه مجموعاً به هیجده عدد می رسید و هر یك به وزن تقریبی پنجاه مثقال بود احادیثی درباره فضیلت زیارت حضرت رضا علیه السلام به خط حاج شیخ احمد زنجانی معصومی كتیبه نوشته شده است.
نكته ۱۶
بر روی هر یك از دهانه های ضریح مقدس، از سمت پیش روی مبارك اسمی از اسمای چهارده معصوم علیهم السلام بر صفحه ای فیروزه نشان از طلا و به خط ثلث و به قلم مرحوم حاج شیخ احمد زنجانی معصومی مكتوب بود. در بالای صفحات بیضی شكل، كتیبه ای از نقره به طور برجسته، سوره مباركه هل اتی را به قلم همان كاتب در برداشت.
نكته ۱۷
در چهار گوشه ضریح چهار خوشه انگور به عنوان نمادی از نحوه شهادت حضرت قرار داشت. بالای كتیبه سوره مباركه « یس» و بر لب ضریح چهل و چهار برگ از نقره ملمع بین چهل و چهار گلدان ملمع نصب شده بود كه بر روی صفحه مدور و محدب هر یك از آنها اسمی از اسمای حسنی الهی به طور برجسته و به خط ثلث و به رنگ سفید در زمینه لاجوردی مكتوب بود.
نكته ۱۸
پس از گذشت بیش از چهل سال از نصب ضریح پیشین موجباتی همچون فرسودگی، و سست شدن پایه ها و ساختار ضریح و ساییدگی پوشش و روكش های نقره ای و طلایی آن، ساخت و نصب پنجمین ضریح را ضروری می نمود.
نكته ۱۹
به دستور مقام معظم تولیت آستان قدس رضوی حضرت آیة الله واعظ طبسی، از سال ۱۳۷۲ مطالعات و بررسی های مقدماتی ساخت ضریح آغاز گردید، و به دنبال آن طرح های متعددی از طرف هنرمندان نامی كشور ارایه شد و نهایتاً توفیق طراحی ضریح نصیب استاد برجسته نگارگری كشور جناب آقای فرشچیان گردید.
نكته۲۰
به منظور ساختن آخرین ضریح نخست بر اساس طرح موجود پایه ها و ساختار ضریح كه تركیبی از كار آهنگری و نجاری است توسط واحدهای مربوطه در آستان قدس رضوی در نهایت استحكام انجام گرفت و ساختاری مركب از آهن و فولاد و چوب گردو برای نصب روكش ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد.
نكته۲۱
با آماده شدن طرح استاد فرشچیان كار قلمزنی و زرگری و به عبارت دیگر اجرای طرح كه اساس كار ساخت ضریح و صورت پذیری آنست از تاریخ ۱۲/۱۱/۷۵ تحت نظارت عالیه هنری استاد فرشچیان شروع شد و از میان چند نفر از هنرمندان قلمزن همچنان توفیق كار قلمرنی ضریح مطهر، نصیب استاد خدادادزاده اصفهانی گردید.
نكته ۲۲
پس از چهار سال با كار بی وقفه روزانه و بعضاً شبانه و همچنین با كار متوسط روزانه شش نفر در كمال ظرافت و امتیاز هنری و در نهایت صلابت و استحكام كار قلمزنی پایان یافت و ضریح برای حمل و نصب آماده گردید. از ویژگی های ضریح مطهر جدید، ضخامت پوشش نقره ای آن است كه حتی بعضاً به بیش از سه میلیمتر می رسد.
نكته ۲۳
عملیات اجرایی برچیده شدن ضریح پیشین و نصب پنجمین ضریح از شامگاه روز شنبه ۲۱/۱۰/۷۹، پس از مراسم غبارروبی آغاز گردید، و با هماهنگی كامل نیروهای فنی – تخصصی مورد نیاز به طور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازمانی منظم و منسجم با تقسیم كار و تعیین مسئولیت هر یك از بخش های عملیاتی و مدیران مربوطه طبق جدول زمان بندی شده، تحت مدیریت جناب آقای مهندس مهدی عزیزیان، مدیر عامل سازمان عمران و توسعه حریم حرم امام رضا علیه السلام به مدت پنجاه روز جریان خود را طی نمود. كار بنای عشق و كعبه مقصود، و فراز آمدن معبد خورشید در فضایی معنوی و شورانگیز آغاز شد.
نكته ۲۴
محدوریت وقف به نصب بودن ضریح و عدم جواز شرعی انتقال آن از یك سو و از طرف دیگر، وجود موانع و مشكلات جدی فنی و معماری بر سر راه استحكام سازی پایه های نصب ضریح جدید موجب گردید تا پس از بررسی و مطالعات زیاد چاره كار به انتقال ضریح به قسمت زیرین حرم مطهر و نصب محاذی اطراف مضجع شریف دیده شود.
نكته ۲۵
از جمله اقدامات اساسی دیگری كه همزمان با نصب ضریح مطهر صورت پذیرفت، بتون ریزی و كف سازی و مفروش نمودن كف حرم مطهر با سنگ های مرمر بسیار نفیس همراه با كانال كشی و برقراری سیستم تهویه و هوا دهی زمینی و دیواری است، و نیز مرمت آیینه كاری ها و كاشی كاری ها و كتیبه های روضه منوره از جمله دیگر اقداماتی بود كه در جریان عملیات نصب ضریح به آن مبادرت شد.
نكته ۲۶
سنگ پلاك پیشین مضجع، كه مركب از ۱۲ قطعه سنگ بود برداشته شده، به موزه مركزی آستان قدس رضوی انتقال یافت، و به جای آن سنگ نفیس مرمر یكپارچه به طول ۲۰/۲ و عرض ۱۰/۱ و ارتفاع ۹۰ سانت كه در نهایت جلا و صفا و زیبایی حجاری شده بود نصب گردید.
نكته ۲۷
در اطراف ضریح مطهر به نشانه چهارده معصوم چهارده دهانه به شكل محراب طراحی و اجرا شده است. سیر نقش ها و جهت قوس های آن یكدیگر را همراهی و تكمیل كرده، و مدار یگانه آنها كه نهایتاً به مركز و نقطه واحدی می رسد، تداعی كننده اصل اصیل عرفانی مشاهده وحدت در كثرت و كثرت در وحدت می باشد، و نیز وحدانیت ذات باری تعالی و قائمیت و بازگشت پذیری كائنات و ممكنات را به او متجلی می سازد.
نكته ۲۸
در هشت لچكی چهار گوش ضریح مطهر، به سبك هنر اصیل ایرانی، از گل آفتابگردان كه نمادی از شمس الشموس كه یكی از القاب امام رضا علیه السلام است نقش هایی تعبیه شده است. در اطراف ضریح مقدس گل هایی پنج و هشت برگی به نشانه خمسه طیبه و هشتمین امام طراحی و اجرا شده است.
نكته ۲۹
دو سوره مباركه « یس» و « هل اتی» ، در بالای ضریح مطهر به صورت كتیبه دور تا دور ضریح نوشته شده است. طول كتیبه بالایی یعنی سوره مباركه « یس» دارای ۶۶/۱۷ و عرض ۱۸ سانتیمتر و طول كتیبه « هل اتی» ۷۶/۱۶ و عرض آن ۱۴ سانت می باشد، هر دو كتیبه و دیگر خطوط بیرونی و داخلی ضریح مطهر كه مشتمل بر آیاتی از كلام الله مجید و اسمای حسنی الهی و نام های حجج خداوندی است، در كمال قوت و استحكام توسط خوشنویس نامی جناب آقای موحد نوشته شده است.
نكته۳۰
برای اولین بار پوشش داخلی ضریح مطهر، سقف و دیوارهای آن با نقش و نگارها و كتابت اسماء الهی، با خاتم كاری یه طرز بسیار بدیع و زیبا تزیین یافته است. طراحی نقوش داخل ضریح مطهر، توسط استاد فرشچیان انجام یافته، و اجرا و یا خاتم كاری توسط استاد هنرمند كشتی آرای شیرازی و همكارانشان صورت پذیرفته است.
نكته۳۱
ضریح مطهر جدید حدود ۱۲ تن وزن داشته، ضخامت پوشش نقره ای و طلایی آن و اتصال روكش های بدون پیچ یكی از ویژگی های این ضریح است. طول ضریح ۷۸/۴ و عرض آن ۳۷/۳ و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پایه ۹۶/۳ متر می باشد.
نكته۳۲
حرم مطهر مجموعه ای است تقریباً مدور، كه مركز آن مضجع منور امام ابوالحسن الرضا علیه السلام قرار دارد. همچنین حرم مطهر كه گنبد درخشان و طلایی برفراز آن قرار دارد، تقریباً در مركز بناهای آستان مقدس واقع شده، و از نقطه نظر معماری و هنری بسیار بدیع و استوار، و زیبا و دل انگیز است.
نكته۳۳
سالانه در این حرم مطهر بیش از ۷۰۰ هزار مُهر نماز مورد استفاده و جایگزین مُهرهای شكسته و كثیف می شود.
نكته۳۴
نام های حرم مقدس امام رضا علیه السلام به ترتیب ذیل می باشد:
آستان ملائك پاسبان – ارض اقدس – بقعة مباركه – حرم مطهر – روضة رضویه – روضة مقدسه – روضة منوره – عتبة عالیه – قبلة هفتم – كعبة آمال – مرقد ملكوتی – مرقد منور – مضجع شریف – معین الضعفاء.
نكته ۳۵
سقف حرم دارای دو پوشش است، پوشش اول: كه از زیر مشهود است، به صورت مقعر و مقرنس بوده، ارتفاع آن از سطح حرم تا نقطه پایانی سقف ۸۰/۱۸ متر می باشد، و پوشش دوم: همان لایه خارجی گنبد مطلی است.
نكته ۳۶
حرم مطهر تقریباً به شكل مربع بوده، و مساحت آن پس از توسعه یی كه پس از انقلاب اسلامی انجام شد، به ۱۳۹ متر مربع بالغ شده است، سطح حرم با سنگ مرمر مفروش گردیده، و تمام ازاره دور حرم با كاشی های ممتاز و ظریف چینی مانند، با رنگ های بسیار دلپذیر، مشهور به كاشی های سنجری مزین شده است، بر روی این كاشی ها آیات قرآن و احادیث معصومین علیهم السلام با خط رقاع و ثلث، همراه با نقش های اسلیمی نوشته و تزئین یافته است.
نكته ۳۷
از طریق چهار صفه یا ممر حرم مطهر، با رواق های اطراف اتصال یافته، و زائرین از طریق آنها حضور حضرت تشرف حاصل می نمایند. پیش از این، در ضلع جنوبی حرم مطهر (پیش روی مبارك) ، دو محراب بسیار نفیس و ممتاز از جنس كاشی چینی نصب بوده، كه پس از توسعه به لحاظ قدمت و نفاست، به موزه آستان قدس منتقل شده است.
نكته ۳۸
حرم مطهر در اوایل قرن ششم یعنی دوران سلطان سنجر سلجوقی، با كاشی های بسیار نفیس تزیین یافته، و وجود تاریخ ۶۱۲ هجری قمری، كه بیانگر دوران سلطنت سلطان محمد خوارزم شاه می باشد، گویای اقدامات و فعالیت هایی است، كه در این زمان، در زمینه توسعه و مرمت ابنیه حرم مطهر انجام یافته است.
نكته ۳۹
حرم پاك امام، اضافه بر جلال معنوی و جذبه روحانی، و زیبایی و شكوه معماری، مزین به برخی از نفایس و مآثر ارزشمند است، تعدادی از هدایای بزرگان و حكمرانان گذشته، در قاب هایی تعبیه شده، در مكان هایی از حرم مطهر، در برابر دید زائران قرار دارد. این جواهرات و نفایس كه در هشت قاب چیده شده، شامل ۱۰۴ قلم اشیای مختلف است. قدیمی ترین آنها سلیمانیه هایی است، با دور نقره، مربوط به ۵۵۰ سال قبل، و دیگر شمشیری جواهر نشان و خنجر الماس نشان، و مروارید و تسبیح و انگشترهایی از الماس و برلیان درشت.
نكته۴۰
گنبد حرم از آجر ساخته شده، و سپس روی آن را با الواح مسی، كه روكشی از طلا دارد پوشانده اند، تذهیب این گنبد برای آخرین بار در سال ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوری كه از گفته های محققان بر می آید، رویه و سطح این گنبد پیش از آن كاشی كاری بوده است.
