مساجد جامع تجلی‌بخش قسمت مهمی از معماری و تاریخ اسلامی شهرها را تشیكل می دهند كه هر بیننده مسلمان و غیرمسلمانی را مجذوب می كنند، آشنایی با این تاریخ، عامل بالندگی به فرهنگ، تاریخ و هنر اسلامی ایرانی است.
اصفهان
مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهمترین مساجدمسلمانان جهان و قدیمی‌ترین ابنیه مذهبی ایران است. كاوشهای باستانشناسی حاكی از آن است كه این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مركز مذهبی مهم شهر بوده است. كشف یك ستون، با تزئینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌كند. درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظرهایی وجود دارد ولی به نظر می رسد ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده كه در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده‌است.
نكته جالب توجه در معماری این مسجد آنست كه بخش‌های گوناگون آن در مدت نزدیك به دوهزار سال شكل گرفته و طی این سالها همواره در حال مرمت و بازسازی بوده‌است كه آخرین آنها بازسازی بخش تخریب شده بر اثر بمباران هواپیماهای عراقی در طول هشت سال جنگ ایران و عراق است. مهمترین طرحهای توسعه در دوران آل بویه و صفویه صورت پذیرفته‌اند.
شیراز
مسجد جامع عتیق كهن ترین مسجد شیراز است كه مسجد جمعه یا آدینه نیز نامیده می‌شود. بنای اولیه این مسجد در سال 281 هجری قمری در زمان عمرو لیث صفاری ساخته شده‌است. بعدها شاه اسحق اینجو در سال 752 هجری قمری ساختمانی در میان مسجد بنا كرد كه آنرا خدایخانه یا دارالمصحف می نامند و مكان نگهداری قرآن مجید و مكان تلاوت آن بوده‌است. كتیبه سنگی آن از نمونه‌های ارزنده هنر خطاطی بشمار می‌رود. این كتیبه به خط "یحیی الجمالی الصوفی" خطاط نامدار زمان شاه اسحق نوشته شده و حاوی جملاتی در شأن قرآن مجید است
این مسجد اولین هسته مذهبی در شهر شیراز است كه جدا از عملكرد مذهبی نقش اجتماعی- سیاسی نیز داشته‌است و به همین دلیل دارای شش ورودی در اضلاع مختلف است كه مهم‌رین آن ورودی ضلع شمالی است كه در دوره صفویه بازسازی شد.
زنجان
مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سید در قرن سیزدهم هجری قمری در دوره قاجاریه توسط یكی از پسران فتحعلی شاه قاجار به نام عبدالله میرزا دارا ساخته شد. این مسجد در قلب بافت قدیمی شهر و در مكان مناسبی از نظر دسترسی قرار گرفته‌است و در دوره زندگانی بانی آن به نام‌های مسجد دارا، مسجد سید، مسجد سلطانی و مسجد جمعه نیز خوانده می‌شده است. این مجموعه تاریخی كه در شمار بزرگترین و زیباترین مساجد و مدارس دینی زنجان است، یكی از بناهای ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ایوانی است.
ایوان‌های چهارگانه‌ای كه در چهار ضلع مسجد به شكل قرینه قرار گرفته‌اند، بیش تر از هر چیزی در صحن مسجد، خودنمایی می‌كند. صحن این مسجد مانند سایر مساجد چهار ایوانی، به شكل مربع مستطیل است و 48 متر طول و 36 متر عرض دارد. در ایوان‌های خاوری و باختری 16 حجره به طور قرینه و در جبهه شمالی نیز شش واحد حجره جهت طلاب علوم دینی ساخته شده است. در سطوح ایوان‌های شمالی و جنوبی تزئیناتی مانند خط بنایی، كاشی معقلی و نگاره‌های گیاهی با تكنیك كاشی هفت رنگ، به سبك هنری دوره قاجار و بیشتر با استفاده از رنگ‌های سیاه و زرد به چشم می‌خورد.
خرمشهر
مسجد جامع خرمشهر از قدیم یكی از مراكز اصلی شهر خرمشهر بوده و حتی پس از پایان جنگ ایران و عراق و تخریب كامل شهر خرمشهر و بازسازی دوباره این مركزیت را حفظ كرده است. در مقابل این مسجد بازارچه بزرگی وجود دارد كه اصناف گوناگون در آن به كسب و كار مشغول هستند. مسجد جامع خرمشهر نه قدمت چندانی دارد، نه معماری خاصی و نه حتی وسعت قابل ملاحظه‌ای. با این حال این مسجد جزو معروف‌ترین مسجدهای ایران است. مسجد جامع خرمشهر یكی از تنها ساختمانهایی بود كه در این شهر، پس از بازپس گیری به صورت نیمه سالم باقی مانده بود و همچنین چون این مسجد در زمان مقاومت (قبل از اشغال) مركز فرماندهی و تداركات و گردهمایی مدافعان شهر بود، لقب نماد مقاومت را به خود گرفت كه در حال حاضر نیز بین بازماندگان جنگ و علاقمندان به تاریخ جنگ ایران و عراق به همین عنوان شناخته می‌شود.
مسجد جامع تبریز یكی از بناهای تاریخی شهر تبریز است. این مسجد كه در كتاب‌های تاریخی از آن به‌عنوان "جامع كبیری" نیز نام برده شده، از ابتدای تأسیس مسجد جامع شهر تبریز بوده و بازار تبریز، گرداگرد آن شكل گرفته‌است. مسجد جامع تبریز مربوط به دوره سلجوقیان تا دوره قاجار است و در تبریز، خیابان شهید مطهری واقع شده و این اثر در سال 1310 به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قدیمی‌ترین بخش این مسجد شبستان وسیعی است از طاق و گنبدهایی برفراز ستون‌های هشت‌گوش آجری كه زینت‌بخش آن گچبری‌های ظریف و هنرمندانه دوره روادیان (مقارن سلجوقیان) است. مسجد جامع در دوره ایلخانان مغول مورد توجه و تعمیر بوده و بخش‌هایی به آن افزوده شده‌است. محراب رفیع گچبری شده، یادگار آن دوره است.
یزد
مسجد جامع یزد به مثابه ایوانی در دل كویر است كه در طول 100 سال و سه دوره بنا شده است. پایه‌های اصلی مسجد را ساسانیان ساخته اند و بنای فعلی مسجد، از لحاظ شیوه معماری متعلق به دو دوره موسوم به آذری دانسته‌اند. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری دانسته‌اند. این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع و بلند و همچنین كاشیكاری زیبا و منحصربفرد، شهرت دارد.
مسجد دارای شش ورودی است كه در اضلاع مختلف بنا واقع شده اند. ورودی اصلی كه در ضلع شرقی مسجد واقع شده دارای سردر رفیع و نیز كتیبه های كاشی معرق است و دو مناره نیز بر آن استوار شده است. این سردر زیبا در زمان شاهرخ تیموری به بنا اضافه شده و بر آن تزئینات و كاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی كار شده است. بخش اعظم این آثار به مرور زمان تخریب شد.
زیباترین بخش بنا را می توان مجموعه ایوان و گنبدخانه و فضاهای پیرامون آن نامید. نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزئینات كاشی معرق و با نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده این تزئینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و كتیبه های كاشی معرق و كوفی بنایی مجموعه ای بدیع و خیره كننده آفریده اند كه تحسین هر بیننده ای را بر می انگیزد.
