این روزها كه خنكی هوا به مناطق كویری رسیده است، فرصت خوبی است كه یكی از روزهای آخر هفته را برای سفر به كاشان برنامه ریزی كنید. این بار، وقت خوبی است تا سری به مسجد و مدرسه آقابزرگ بزنید كه یكی از جالب ترین معماری های این شهر را دارد.
مسجد آقا بزرگ را باید در خیابان فاضل نراقی ببینید. یك شاهكار معماری دیگر از كاشانی ها كه در روزگار پادشاهی محمد شاه قاجار كلنگ آن به زمین خورد و در سال‌های اول سلطنت ناصر الدین شاه به دست حاج محمد تقی خانبان، یكی از معماران برجسته آن دوره به پایان رسید. او این مسجد را برای اقامه نماز جماعت و تدریس داماد خود حاج ملا مهدی نراقی ملقب به آقا بزرگ ساخت و سردرش را با تزیینات كاشی كاری ظریفی تزئین كرد.
این مجموعه ظاهرا روی آثار به جا مانده از زلزله سال 1192 ق /1778 م ساخته شده است. به خصوص شبستان 40 ستون شمالی مسجد كه احتمالا پیش از احداث گنبدخانه بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه خواجه تاج الدین (متعلق به اواسط سده 9 ق / 15 م) ساخته شده است.
صحن وسیع دو طبقه، مقصوره بزرگ با گنبد عظیم و مناره‌های كاشی كاری از ویژگی های این مسجد است و در گوشه و كنار آن می توانید كتیبه‌هایی ببینید كه روی آنها تاریخ 1263، 1264، 1268 ق / 1847، 1848، 1852 م، به چشم می خورد. این كتیبه ها به ترتیب در صفه شبستان، داخل شبستان زیر گنبد و بر ازاره محراب و سر در ورودی مسجد به چشم می خورند.
اگر این مسجد را با بقیه مساجد تاریخی مقایسه كنید، می بینید كه هیچ زیاده‌روی در تزیینات، كاشی كاری ها و سردرها به چشم نمی‌خورد. به طوری كه تزئینات كم این بنا به سادگی و معنویت آن دامن زده است
یكی از خصوصیات مهم معماری در مسجد آقا بزرگ گنبد خانه این مسجد است كه روی 8 پایه عظیم بر پا شده است. چون در طرح مساجد قدیمی ایران ایجاد گنبد بر روی پایه‌های آزاد به ندرت دیده می‌شود. نتیجه چنین طرحی، جریان یافتن هوای خنك در فضای گنبد خانه در فصول گرم و تابستان‌های داغ منطقه كویری است. بنابراین می شود گفت كه در این مسجد، بر خلاف دیگر مساجد كه بخش جنوبی گنبد خانه را برای ایجاد محراب مسدود می‌كنند، بخش جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آزاد است و محراب در دیوار رواقی كه اطراف گنبد خانه قرار دارد، ساخته شده است.
ویژگی دیگر، گودال باغچه در حیاط پایینی است كه حوض بزرگی در آن به چشم می خورد و باغچه‌هایی زیبایی آن را تزئین كرده است. به این ترتیب حاج محمد تقی خانبان سعی كرده مسجد آقابزرگ را به فضای دلنشین و باطراوت و خنك تبدیل كند.
اگر این مسجد را با بقیه مساجد تاریخی مقایسه كنید، می بینید كه هیچ زیاده‌روی در تزیینات، كاشی كاری ها و سردرها به چشم نمی‌خورد. به طوری كه تزئینات كم این بنا به سادگی و معنویت آن دامن زده است.
در مدخل اصلی مسجد یك جفت در نفیس می بینید كه كنده كاری شده و با گره چینی و گل میخ تزیین شده است. این شاید ارزشمندترین و زیباترین تزئینات مسجد باشد. به جز این، تمام بنا با آجر ساخته شده و در گوشه و كنار آن تزئینات ظریف و كمی به چشم می خورد.
حاج محمد تقی خانبان این مسجد را برای اقامه نماز جماعت و تدریس داماد خود حاج ملا مهدی نراقی ملقب به آقا بزرگ ساخت و سردرش را با تزیینات كاشی كاری ظریفی تزئین كرد
این مسجد چند بار مورد مرمت اساسی قرار گرفت و تغییراتی در آن داده شد كه از نظر خیلی از معماران اصولی نبوده است. مثلا معمار اولیه مسجد بنای گنجدخانه را طوری طراحی كرده بود كه از چهار سو به فضای باز راه داشته باشد تا در تابستان با جریان یافتن هوا تهویه طبیعی صورت گیرد اما در زمان حاج ملامحمدعلی مجتهد نراقی فرزند آقا بزرگ (1285ق/ 1868 م)، شبستان غربی گنبدخانه بنا شد و این سیستم خنك كننده بهم خورد. با این حساب می توان گفت كه 40 ستون غربی گنبدخانه یعنی مهم‌ترین بنایی كه بعدها به قسمت اصلی و گنبدخانه الحاق شد، به معماری بنای مقصوره لطمه زده است.
در سال‌های بعد هم در بعضی قسمت‌ها، به خصوص در و پنجره‌های مجموعه، تغییراتی داده شد. در و پنجره‌های ارسی بالا رو تبدیل به درگاه‌هایی با دو نیم دایره شد كه در معماری ایرانی سابقه نداشت و از زمان بازگشت ناصرالدین شاه از سفر دوم اروپا در بناها معمول شد.
مدرسه ای برای آقا بزرگ
