در روزگاری كه هنوز خبری از تلسكوپ و دوربین های نجومی نبود، خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه ای را بنا كرد كه سال ها به عنوان پیشرفته ترین رصد خانه جهان شناخته می شد. رصدخانه مراغه كه در مجموعه تاریخی افلاك نما برای مطالعات فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی بنا شد و دستور ساخت آن را هلاكوخان مغول صادر كرده بود.
رصد خانه مراغه، كه این روزها آثار كمی از آن به جا مانده است، یادگاری از دوران طلایی علم و فرهنگ ایران در دنیا به حساب می آید كه درسال657 بنا شد و در برپایی آن شخصیت های بزرگی مثل علامه قطب الدین فخرالدین مراغی، محی الدین مغربی، علی بن محمود نجم الدین الاسـطرلابی و دیگر بزرگان آن روزگار شركت داشته اند.
بنای این رصـدخانه 15سال به طول انجامیده است و در این مدت به فرمان هلاكوخان كه عاشق علم و فرهنگ بود، كتاب ها و ابزارهای علمی و نجومی زیادی در آن جمع شده است. این مجموعه تا سال 703 هجری یعنی تا زمان سلطان محمّد خدابنده مشغول به كار و آباد بوده ولی بعد از آن به دلیل تغییر پایتخت و بی توجهی حكام، رفته رفته تخریب شد. حمدالله مستوفی در یادداشت های خود آورده است كه این بنا در سال 720 ویران بوده است. با این حساب عمر رصدخانه مراغه به یك قرن هم نرسیده است.
ساختمان اصلی این رصدخانه به شكل برجی استوانه‌ای ساخته شده است و در ساختمان‌های كناری آن یك كتابخانه و استراحتگاهی برای كاركنان در نظر گرفته شده است. برج مركزی قطری به اندازه 22 متر دارد و ضخامت دیوار آن به 80 سانتی متر می رسد. در فضای داخلی آن هم یك راهرو و 6 اطاق تعبیه شده بود كه همه از جنس قلوه سنگ، لاشه، سنگ های تراش خورده و ملات گچ بوده اند. در ورودی برج آجری هم كاشی های بزرگ لعابدار در سه طرح و نوع مختلف به كار رفته است.
رصدخانه مراغه كه این روزها به عنوان یك اثر تاریخی و جاذبه گردشگری شناخته می شود، مهم ترین كاركرد را در دنیای نجوم آن روزگار داشته است. به طوری كه در این رصدخانه كتاب‌خانه‌ای با بیش از 400 هزار جلد كتاب و ابزارهای اخترشناسی وجود داشته كه در نوع خود در دنیا بی نظیر است. بد نیست بدانید كه این رصدخانه فقط مخصوص رصد ستارگان نبوده و در دوره خود، شبیه یك سازمان علمی گسترده عمل می كرد كه بیشتر شاخه‌های علمی در آن تدریس می شد.
سال ها بعد، قوبیلای قاآن امپراطور چین و برادر هلاكو خان كارشناسانی برای آموزش و الگو برداری از رصدخانه مراغه به این شهر فرستاد تا طراحی اولیه این رصدخانه را كپی برداری كرده و بعد از مراجعت به چین رصدخانه ای با همین الگو بسازند. علاوه بر این، گفته می شود كه رصدخانه های سمرقند، استانبول و هند از روی رصدخانه مراغه ساخته شده اند.
برای دیدن این رصدخانه، باید به شهرستان مراغه در 147كیلومتری جنوب تبریز سری بزنید و آن را در زیر در گنبد سفید رنگی كه برای محافظت از بقایای آن ساخته شده، ببینید.
