كاخ های ایرانی

این دو بیتی را حكیم عمر خیام نیشابوری سروده است. نگاهی گذرا به تاریخ ایران و آثار برجای مانده از پیشینیان نشان می‌دهد كه از میان صدها و هزاران كاخ و كوشك شكوهمند و پرزرق و برقی كه شاهان و حكمرانان برای خود ساختند، تنها شمار اندكی از آنها به جای مانده است و از میان این شمار اندك نیز، تعداد كمی ‌از آنها كه به زمان ما نزدیك‌تر بوده‌اند، صحیح و سالم مانده‌اند؛ بقیه ویران و نیمه ویران هستند.

آن قصر كه بر چرخ همی ‌زد پهلو                    بر درگه او شهان نهادندی رو
دیدم كه بر كنگره‌اش فاخته‌ای             بنشسته همی‌ گفت كه كو كو كو كو؟

با این حال، حساب معماران و هنرمندانی كه این كاخ‌ها را بنا كردند و هنرها یا فنونی كه در آنها به كار گرفته شده، از حساب صاحبان‌شان جداست؛ از آنجا كه این دست بناها با صرف هزینه‌های هنگفت ساخته می‌شدند و بهترین معماران و هنرمندان هر عصر برای ساخت‌شان گرد هم می‌آمدند، آنها را باید از بهترین نمونه‌های معماری ایرانی به شمار آورد؛ چندان كه امروزه نیز از بزرگ‌ترین سرمایه‌ها و جاذبه‌های گردشگری ایران محسوب می‌شوند.

 این بار بعضی از كهن‌ترین، بزرگ‌ترین، مهم‌ترین و زیباترین كاخ‌های تاریخی ایران از دوره هخامنشی تا پایان دوره قاجار اختصاص دارد. از 15 كاخی كه در اینجا از آنها یاد می‌كنیم، هفت كاخ (یا مجموعه كاخ) در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسیده‌اند و این خود گویای ارزش‌های تاریخی، هنری، معماری و دانش و تجربه به كار رفته در آنهاست.

مرودشت؛ تخت جمشید

كاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان اصفهان قرار دارد و در زمان شاه عباس اول صفوی و جانشینانش، مركز فرمانروایی دولت صفوی و جایگاه پذیرایی از سفیران خارجی بود. در آن زمان ساخت بنایی شش طبقه با مصالحی از قبیل چوب ، آجر ، گچ و آهك یك شاهكار بزرگ معماری به شمار می‌آمد و آن را در جایگاه یك آسمان‌خراش قرار می‌داد.

شاه عباس در سفری كه به نجف اشرف داشت، دروازه قدیمی‌ بارگاه حضرت علی(ع) را تعویض كرد و دروازه قدیمی ‌را به اصفهان آورد و در ورودی كاخ عالی‌قاپو نصب كرد و احتمالا به همین علت بود كه این كاخ را علی قاپو (دروازه علی) خواندند و بعدا به عالی قاپو (دروازه عالی) تغییر نام داد.

زیباترین بخش این كاخ تالار موسیقی آن است كه تزئینات گچ بری آن علاوه بر زیبایی و نفاست موجب طنین زیباتر اصوات موسیقی می‌شود. بعضی پژوهشگران بر این باورند كه ایوان معروف عالی قاپو چند دهه پس از ساخت این بنا به آن افزوده شده است.

پاسارگاد؛ كاخ‌های كوروش

پاسارگاد به معنای اردوگاه پارسیان است. اینجا همان جایی است كه كوروش در نبردی سرنوشت‌ساز، آخرین شاه دولت ماد را شكست داد و امپراتوری هخامنشی را بنیان نهاد. او این نقطه را به عنوان پایتخت خود برگزید و كاخ‌هایش را در آن بنا كرد.

اكنون در پاسارگاد بقایای دو كاخ مربوط به زمان كوروش دیده می‌شود كه هر دو همراه با سایر آثار موجود در این منطقه در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده‌اند. نخستین آنها كاخ بار عام است كه با حدود 2500 متر مساحت جایی برای ملاقات كوروش با مقامات ملل مختلف تحت فرمانروایی هخامنشیان بوده است.

 دیگر كاخ موجود در پاسارگاد كاخ اختصاصی است كه اقامتگاه كوروش بوده و حدود 1300 متر از آرامگاه او فاصله دارد. كاخ‌های پاسارگاد در طول زمان آسیب فراوان دیده‌اند اما یكی از مهم‌ترین علل ویرانی آنها این است كه در قرن هفتم هجری با استفاده از مصالح سنگی این كاخ‌ها مسجد و كاروانسرایی را در پاسارگاد بنا كردند.

امپراتوری هخامنشی (سده ششم تا سوم پیش از میلاد) دارای سه پایتخت در تخت جمشید، شوش و هگمتانه بود. از این میان، شهر شوش در خوزستان به عنوان تختگاه زمستانی شاهان هخامنشی مورد استفاده قرار می‌گرفت و كاخ‌های سلطنتی بزرگی در آنجا ساخته شد.

  یكی از این كاخ‌ها، كاخ موسوم به آپادانای شوش است كه بیش از 10 هزارمتر مربع مساحت دارد و دارای بیش از 110 فضای معماری كشف شده است. این كاخ در زمان سلطنت داریوش اول یعنی در اواخر سده ششم پیش از میلاد ساخته شده و از نظر سبك و سیاق معماری بسیار شبیه بناهای داریوش در تخت جمشید است.

آپادانای شوش در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار توسط یك زوج فرانسوی به نام مارسل دیولافوا و مادام ژان دیولافوا از زیر خاك بیرون كشیده شد و بسیاری از آثار آن مانند سرستون سنگی عظیم به شكل گاو و نیز كاشی‌های خشتی نقش برجسته با تصویر سربازان گارد جاویدان هخامنشی به موزه لوور پاریس منتقل شد.

فیروزآباد فارس؛ كاخ اردشیر  

 اردشیر بابكان سرسلسله حكومت ساسانیان است كه این سلسله را بنیان نهاد و مذهب زرتشتی را در ایران رسمیت بخشید. او در تختگاه خود كه شهر گور (فیروز آباد امروزی) در ایالت فارس بود، كاخ بزرگی را بنا نهاد كه افزون بر 9هزارمتر مربع مساحت داشت و بر آثار معماری پس از خود تأثیر شگرفی گذاشت.

در واقع كاخ اردشیر یكی از منابع مهم برای پژوهش درباره معماری دوره ساسانی و تأثیر آن بر معماری ایران در دوره اسلامی‌ است. مهم‌ترین بخش كاخ اردشیر سه تالار گنبددار بزرگ است كه مجموعا تالار بار عام را می‌سازند و گنبد فوقانی آنها از نظر فنون معماری در 1800 سال پیش اهمیت فراوان دارد. دو بخش دیگر كاخ جنبه اداری و مسكونی داشتند. ایوان بزرگ كاخ نیز با 28 متر طول، 14 متر عرض و 18 متر بلندا، نمونه اولیه ایوان‌هایی اند كه بعدا در ایوان مدائن به اوج شكوه خود رسیدند.

تیسفون؛ طاق كسرا 

 
طاق كسرا یا ایوان مدائن امروزه در قلمرو كشور عراق قرار دارد اما از نظر تاریخی و معماری و بازتابی كه در شعر و ادب پارسی داشته، آنقدر مهم است كه نمی‌توان از كاخ‌های باستانی ایران نام برد و از این كاخ یاد نكرد. در دوره‌ای طولانی از عصر ساسانیان، پایتخت ایران بر كرانه رود دجله قرار داشت.

 این تختگاه مجموعه‌ای بود از هفت شهرك كه اعراب آن را مدائن (جمع مدینه) می‌خواندند. ایوان مدائن یا طاق كسرا كه ضیافت‌های سلطنتی در آن برگزار می‌شد، در شهرك اسبانبر قرار داشت و احتمالا در زمان خسرو اول، انوشیروان ساخته شد.  آنچه چشم بینندگان این كاخ را خیره می‌كرد، عظمت طاق ایوان آن بود كه در زمان خود یك شاهكار معماری تمام عیار به شمار می‌آمد. این طاق، منبع الهام بزرگی در معماری ایران بوده است و در دوره جدید بناهایی چون سردر موزه ملی ایران (ساخته آندره گدار) و طاق زیرین برج آزادی (ساخته حسین امانت) با الهام از آن ساخته شده‌اند.

متاسفانه در سال 1888 میلادی بخش‌هایی از این طاق فروریخت و اكنون نیز نیازمند مرمت اساسی است. افزون بر طاق كسرا، بقایای سایر كاخ‌های ساسانی در حول و حوش آن باقی مانده است. همچنین مزار سلمان فارسی، صحابه ایرانی پیامبر اسلام(ص) كنار طاق كسرا قرار دارد.

قزوین؛ كاخ چهلستون   

صفویه دیرپاترین سلسله تاریخ ایران پس از اسلام هستند كه به مدت 227 سال در این سرزمین حكومت كردند. اولین پایتخت آنها در تبریز بود، پایتخت سپس به قزوین منتقل شد و نهایتا به اصفهان رفت. یكی از آثار تاریخی قزوین كه یادگاری از پایتختی این شهر در زمان شاه تهماسب اول صفوی است، كاخ چهلستون است.

این كاخ، تنها باقیمانده ارگ سلطنتی آن دوران است كه از گزند حوادث روزگار در امان مانده و نسبت به كاخ چهلستون اصفهان چند 10 سال قدیمی‌تر است. با این حال هم ساختار معماری آن و هم تزئیناتش به نسبت چهلستون اصفهان آسیب‌های بیشتری را متحمل شده است. این عمارت كه در میانه باغ بزرگی قرار گرفته، در دوران قاجار توسط سعد السلطنه فرماندار قزوین مرمت شد و به عنوان مركز حكومتی مورد استفاده قرار گرفت. اما در دوره پهلوی كاركرد حكومتی خود را از دست داد و اكنون جایگاه موزه خوشنویسی است.

سروستان فارس؛ كاخ بهرام گور     

هرچند شهر سروستان در استان فارس، امروزه شهری كوچك و آرام است اما در دوره ساسانیان یكی از مهم‌ترین شهرهای جنوب ایران بود و جای تعجب نیست كه یكی از سالم‌ترین كاخ های بازمانده از این دوره را در سروستان مشاهده كنیم.

 به درستی معلوم نیست كه این كاخ در چه مقطعی از دوره 400 ساله ساسانی ساخته شده است اما بعضی منابع تاریخی آن را به بهرام پنجم معروف به بهرام گور نسبت داده‌اند و چون كاخ سروستان، كاخ نسبتا كوچكی است، عده‌ای از پژوهشگران این گمان را مطرح كرده‌اند كه این كاخ احتمالا به صورت موقت و در ایام شكار مورد استفاده شاه یا شاهان ساسانی بوده است.

 كاخ سروستان از لاشه سنگ و ملات به وسعت 1600 متر مربع ساخته شده و دارای دو ایوان و یك تالار مركزی با گنبدی بزرگ است. مهارت و ظرافتی كه در كاربرد طاق‌ها و قوس‌های این كاخ به كار گرفته شده، موجب شده است كه از آن با عنوان «كاخ طاق نماها و قوس‌ها» یاد شود.

بیشاپور فارس؛ كاخ‌ شاپور و والریانوس    

در 25 كیلومتری غرب كازرون و در مسیر جاده بوشهر، بقایای یك شهر حدودا، 1800 ساله به نام «بیشاپور» خودنمایی می‌كند. این شهر در اوایل دوره ساسانیان توسط شاپور اول به پایتختی امپراتوری ساسانی برگزیده شد و پس از انتقال پایتخت به تیسفون واقع در عراق امروزی همچنان اهمیت خود را حفظ كرد.

 یكی از آثار این شهر باستانی، كاخ شاهپور اول ساسانی است كه تاثیر زیادی در معماری ایرانی داشته و سبك چهار ایوانی آن بعدها در دوران اسلامی، الهام‌بخش ساخت مساجد، مدارس و كاروانسراهای چهار ایوانی شد. در كنار این كاخ، ایوان موزائیك قرار دارد كه موزائیك‌ها با نقوشی از چهره آدمیان و پرندگان و گل و بوته، زینت بخش موزه لوور پاریس و موزه ملی ایران اند.

 در دوره شاپور اول، جنگ بزرگی میان سپاه ایران و  سپاه روم درگرفت كه به شكست رومیان و اسارت والریان، امپراتور روم انجامید. البته شخصیت شاپور در سطحی بود كه امپراتور روم را به سیاهچال نیفكند، بلكه با نظارت خود او كه در معماری سررشته داشت، در بیشاپور كاخی سه هزار متری برایش ساخت تا مثل یك اسیر محترم و خوش اقبال در آن زندگی كند.

تخت سلیمان؛ ایوان خسرو      

در دوره ساسانی كه دین زرتشت، دین رسمی ‌ایران بود، سه آتشكده بزرگ در سه نقطه كشور وجود داشت. اول آذربرزین مهر در خراسان كه آتش كشاورزان در آن روشن بود؛ دوم، آتشكده آذر فَرَنبَغ در فارس كه به آتش موبدان زرتشتی اختصاص داشت و سوم آتشكده آذرگشسب در آذربایجان كه آتش شاهان و جنگاوران در آن شعله‌ور بود.

 این آتشكده سوم همان تخت سلیمان امروزی (از توابع شهرستان تكاب در استان آذربایجان غربی) است كه با فضاهای معماری متنوع و جلوه‌های طبیعی مسحور كننده در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده است. یكی از بخش‌های مهم مجموعه تخت سلیمان، ایوان خسرو است كه اگرچه بخشی از آن فروریخته  اما بزرگ‌ترین ساختمان موجود در تخت سلیمان به شمار می‌رود. اینجا بخشی از كاخ خسرو دوم پرویز (یا شاید خسرو اول، انوشیروان) بوده كه متاسفانه در گذر زمان، بر اثر عوامل انسانی به خصوص حملات سپاهیان دشمن و نیز شرایط جغرافیایی منطقه مثل سرما و یخبندان‌های طولانی و زلزله‌های پی درپی صدمات زیادی دیده است.

این ایوان 12 متر عرض، 18.5 متر ارتفاع و 27 متر عمق دارد و نشان می‌دهد كه معماری دوره ساسانی برای ساختن سازه‌های عظیم به چه حدی از پیشرفت رسیده بود. در كنار ایوان خسرو، ساختمان‌ها و تالارهای دیگری مربوطه به دوره ساسانی وجود دارد كه چه به عنوان جایگاه پذیرایی و استراحت و چه به عنوان فضاهای خدماتی كاربرد سلطنتی داشته‌اند و در واقع جزئی از معبد و آتشكده آذرگشسب نیستند.

تهران؛ كاخ گلستان   

هسته اولیه كاخ گلستان در دوره شاه عباس صفوی و با ساخت یك چهارباغ در این محل شكل گرفت و بعدها كریم خان زند یك‌دست دیوانخانه و خلوت‌خانه در این محوطه ایجاد كرد.

هنگامی‌كه تهران به وسیله آغا محمدخان قاجار به پایتختی برگزیده شد، كاخ گلستان در مقام جایگاه سكونت و حكمرانی شاهان قاجار قرار گرفت و تا پایان این دوره این وضعیت را حفظ كرد. كاخ گلستان مجموعه‌ای از كاخ‌ها و عمارات مختلفی است كه در دوره شاهان مختلف، خصوصا فتحعلیشاه و نادرشاه ساخته شده‌اند و تلفیقی از معماری ایرانی و معماری اروپایی در سده هجدهم و نوزدهم میلادی را به نمایش می‌گذارند.

 افزون بر اینها، در تمام بناهای كاخ گلستان اسناد و اشیای تاریخی و آثار هنری نفیس نگهداری می‌شود. این آثار عبارتند از هزاران برگه از مكاتبات و مراسلات دوره قاجار؛ ده‌ها تابلوی نقاشی از بزرگ‌ترین نقاشان ایرانی و اروپایی در سده نوزدهم و بیستم میلادی؛ مبلمان‌، ظروف، فرش‌ها، اشیای زینتی و دیگر اثاثیه ‌مورد استفاده دربار قاجار و نیز هدایای نفیسی كه از سوی سران دیگر كشورها مانند ناپلئون بناپارت، ملكه ویكتوریا و تزارهای روس به شاهان قاجار هدیه شده است.

اصفهان؛ كاخ هشت بهشت      

كاخ هشت بهشت اصفهان از آثار دوره شاه سلیمان صفویه است كه حدود 450 سال پیش در حاشیه خیابان چهارباغ اصفهان ساخته شد. می‌گویند این كاخ هشت گوش دو طبقه، سكونتگاه هشت تن از زنان محبوب شاه سلیمان بوده است.

 گردشگران اروپایی كه كاخ هشت بهشت را دیده‌اند در وصف زیبایی آن و خصوصا تزئینات نفیس و چشم نوازش سخن بسیار گفته اند. در دوره قاجار این تزئینات تا حد زیادی آسیب دیدند اما در دوره معاصر تا حد امكان مرمت شدند. همچنین باغ بزرگی كه یك زمان دورادور كاخ هشت بهشت را فراگرفته بود، از میان رفته و امروزه جای خود را به یك پارك بزرگ داده است.

شیراز؛ عمارت كلاه فرنگی      

عمارت كلاه فرنگی شیراز به شكوه و بزرگی كاخ‌های صفویه یا حتی قاجاریه نیست و بلكه بازتابنده خلق و خوی ایلیاتی و مردم‌داری صاحبش، كریم خان زند است. این عمارت تاریخی كه میان باغ نسبتا كوچكی در مركز شهر شیراز قرار گرفته، بازمانده باغ بزرگ‌تری به نام باغ نظر است كه در زمان زندیه، مركز حكومتی شیراز محسوب می‌شد.

كریم خان در عمارت كلاه فرنگی كه به سبك عمارت هشت بهشت اصفهان به صورت هشت گوش ساخته شده است، سفیران خارجی را به حضور می‌پذیرفت و از آنان پذیرایی می‌كرد. حتی بعد از مرگ نیز، پیكر او را در همین عمارت به خاك سپردند اما آغا محمد خان قاجار به خاطر كینه‌ای كه از خاندان زندیه به دل داشت، همین كه به سلطنت رسید، استخوان‌های او را از قبر خارج و در زیر یكی از پلكان‌های كاخ گلستان تهران دفن كرد. اكنون عمارت كلاه فرنگی جایگاه موزه پارس است و آثار تاریخی و هنری متنوعی – از جمله مربوط به دوره زندیه – در آن به نمایش درآمده است.

كلات نادری؛ قصر خورشید

نادرشاه افشار یكی از جنگاورترین مردان ایران و از نامدارترین چهره‌های جهان در جنگاوری و جهانگشایی است. او كسی است كه موفق شد هندوستان را تسخیر كند و غنائم زیادی را از آن سرزمین به ایران بیاورد. نادرشاه به خاطر روحیه ایلیاتی و سرگرمی‌ دائم به جنگ، مانند دیگر شاهان ایران دارای پایتخت نبود اما در بعضی شهرها عماراتی را از خود بر جای گذاشت؛ معروف‌ترین این عمارات قصر خورشید در شهر كوچك كلات نادری واقع در 168 كیلومتری شمال شرق مشهد است.

 آنچه این كاخ را میان بناهای تاریخی ایران متمایز می‌كند، گنبد استوانه‌ای شكل آن است كه از 66 نیم ستون سنگی تشكیل شده است. می‌گویند قصر خورشید خانه نادر بوده اما كتیبه گنبدخانه‌اش كه سوره نبأ را بر آن نوشته‌اند، عده‌ای را به این باور رسانده كه قرار بوده است خانه ابدی نادر باشد.

این خانه دنیایی یا ابدی رو به باغی دلگشا چهره می‌‌گشاید، اما گویا سرداب‌های بزرگش جای نگاهداری جواهرات سلطنتی و نیز بعضی زندانیان بوده است. قصر خورشید به یاری هنرمندانی كه نادر از هند به ایران آورده بود، ساخته شد و به این خاطر سنگ نگاره‌های دیواره بیرونی آن حال و هوایی كاملا هندی دارد.

اصفهان؛ كاخ چهلستون

كاخ چهلستون اصفهان پس از آن كه شاه عباس اول پایتخت سلسله صفویه را از قزوین به اصفهان منتقل كرد، ساخته شد. سپس به وسیله شاه عباس دوم و برای پذیرایی از مهمانان خارجی دربار توسعه پیدا كرد. این كاخ به روزگار سلطنت شاه سلطان حسین، آخرین شاه صفویه دچار آتش سوزی شد و صدمات قابل توجهی دید و پس از سقوط این سلسله نیز حال و روز خوبی نداشت. اهمیت كاخ چهلستون بیش از همه به سبب دیوارنگاره‌های آن است كه توسط بزرگ‌ترین هنرمندان عصر صفوی مانند رضا عباسی، محمد یوسف، محمد قاسم، معین مصور و افضل‌الحسینی كشیده شده‌اند.

بسیاری از این نقاشی‌ها در دوره قاجار جای خود را به نقاشی‌های كم مایه قاجاری دادند اما در 70 سال گذشته كوشش بی وقفه‌ای صورت گرفته است تا نقاشی‌های صفوی را از زیر گچ خارج و مرمت كنند. بعضی از تابلوهای نقاشی بزرگ كاخ چهلستون مانند چالدران (نبرد شاه اسماعیل با عثمانی‌ها) و جنگ كرنال (فتح هند به دست نادرشاه) از آثار دوره قاجار هستند.