آشنایی با آتشكده‌های ایران (+تصاویر)
آتشكده به گونه‌ای از نیایشگاه زرتشتیان گفته می‌شود كه آتش در جای خاصی از آن قرار دارد و مهمترین نیایش‌های دینی در آن و در برابر آتش انجام می‌گیرد.
شكل و بنای آتشكده‌ها در همه جا یكسان است. معمولا هر آتشكده 8 درگاه و چند اتاق 8 گوشه دارد و آتشدان در وسط بنا واقع است. با گذر زمان و به تدریج مقرر می‌شود كه آفتاب بر آتش نتابد. بنابراین آتش را در فضای باز نگهداری نكرده و اتاقی در وسط بنا ساختند كه آتشدان در آن قرار داشت. محافظ آتشكده را هیربد می‌نامیدند.
اگر دوست دارید از نزدیك شاهد این بنا باشید، چنین آتشكده ایران را برایتان معرفی كرده ایم كه در شهرهای مختلف قرار دارند.
آتشكده آتشگاه – اصفهان
آتشكده آتشگاه در غرب شهر اصفهان و در مسیر اصفهان - نجف آباد در نزدیكی منارجنبان بر فراز تپه‌ای سنگی و كم ارتفاع قرار دارد. آتشگاه اصفهان یكی از سه اثر قدیمی به جا مانده از دوران باستان و از نظر بزرگی سومین اثر موجود در شهر اصفهان است و یكی از 7 آتشكده بزرگ ایران در زمان قباد ساسانی می‌باشد.
بنای آتشگاه، آتشدانی بزرگ و مدور است با دریچه‌های متعدد. این ساختمان از خشت‌های گلی خام به طول و عرض 40 سانتیمتر و قطر 14 سانتیمتر ساخته شده و مصالح خشت‌ها، گل و سنگ ریزه و نی‌های ساحل زاینده رود است. پایه‌های بزرگ و خشتی بنا تقریبا از میانه تپه آتشگاه آغاز می‌شوند و در بالا به ستون‌هایی محكم تبدیل می‌شدند كه در گذشته اتاق‌هایی نیز روی آنها قرار داشته‌است.
در بالای تپه بنایی گرد وجود دارد و جز آن هیچ بنایی بلندتر ساخته نشده‌است. این بنا دارای 8 گوشه‌است و در هر گوشه یك پنجره هم رو به بیرون دارد. گفته می‌شود موبدان زرتشتی، آتش مقدس را در درون این اتاق قرار می‌داده‌اند. این مجموعه دارای اتاق‌ها و ساختمان‌هایی در 4 جهت تپه بوده كه تا زیر اتاقك آتشگاه ادامه می‌یافته‌اند. در بافت ساختمان‌های این بنا می‌توان سوراخ‌های زیادی را دید كه به دست گنج‌یابان كنده شده‌است.
در اطراف این آتشدان در سطحی پایین‌تر اتاق‌های زیادی ساخته بودند كه به علت خام بودن خشت‌ها در مجاورت باد و باران به مرور زمان از بین رفته‌اند. بقایای این اتاق‌ها در شمال و شمال شرقی بر جای مانده است. این آتشدان دارای 7 پنجره بزرگ قدی و یك در ورودی است كه آتش درون آن از تمامی جهات قابل دید بوده است . ارتفاع ورودی آن به اندازه چند پله از سطوح اطراف است و بطور كامل بر تمامی مجموعه و كوه وقوف دارد . در داخل آن در بالای در و تمامی پنجره‌ها طاقچه‌هایی قرار دارند.
مجموعه آتشگاه اصفهان در طول تاریخ به عنوان یكی از جایگاه‌های آتش مقدس و در دوران‌های اخیر به دلیل موقعیت مذهبی و تفریحی همواره مورد توجه مردم اصفهان و اطراف بوده است. آتشگاه اصفهان در سال 1330 و با شماره 380 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال‌های دهه 50 مرمت اساسی شد و در اوایل دهه 60 به جهت جلوگیری از ایجاد صدمات و تخریب، درهای ورودی ساختمان‌های آن بسته شد و بطور كامل استتار گردید.
آتشكده كركویه - سیستان و بلوچستان
این آتشكده كه به آتشكده كركوشاه نیز شهرت دارد در غرب روستای خمك و 8 كیلومتری تپه منطقه شهرستان و در میان زمین‌های باتلاقی سیستان و نزدیك مرز ایران با افغانستان قرار دارد. این آتشكده از جمله آثار تاریخی و قدیمی استان سیستان و بلوچستان است.
كركویه توسط نویسندگان دوران اسلامی در كتب قدیمی تشریح شده است. استخری كركویه را نخستین راهی می‌‌داند كه سیستان را به هرات متصل می‌‌كند و بنا به گفته وی، كركویه در سه فرسنگی زرنج یا زرنك (سیستان) واقع شده است. قدمت آتشكده كركویه را به زمان كیخسرو نسبت داده‌اند و بنا بر روایات كركویه تا قرن هفتم هجری آبادان بوده است.
بر اساس توصیفات مورخان دوران اسلامی، این اثر تاریخی دارای دو قبه بزرگ و بر هر قبه شاخی چون شاخ گاوی بزرگ ساخته بودند و آتشگاه در زیر آن دو قبه قرار داشت. این آتشكده تا قرن 17 هجری كه قزوینی آن را وصف كرده است بسیار خرم و زیبا بوده است. این بنا جزو چهار آتشكده مهم ایران بوده و موبدان آن نیز جایگاه خاص و ویژه‌ای را دارا بودند. به طوری‌كه در تاریخ آمده فردوسی جهت نگارش شاهنامه و تحقیقات خود نزد موبد این آتشكده آمده است.
كركوشاه یا كركویه، عبارت است از بقایای یك آتشكده مربوط به دوران هخامنشی، كه شامل یك دیوار خشتی - چینه‌‌ای از یك برج دفاعی شهر باستانی است. این آثار شامل تعدادی از بنا‌های بزرگ و كوچك است. این بخش دارای تالاری به طول ۱۱ متر و عرض 8.5 متر است. كلمه كار یا كر در زبان پارسی كهن به معنی مردم جنگاور و جنگجو است. بنابراین می‌توان گفت كركویه به معنی كوی جنگاوران است.
آتشكده تخت رستم - تهران
آتشكده تخت رستم در استان تهران، 20 كیلومتری غرب شهریار در بخش جوفین در نزدیكی روستای قجر روی كوه تخت رستم قرار دارد. این آتشكده در دوران ساسانی و برای انجام مراسم آتش؛ كه فقط موبدان زرتشتی بدان راه داشته‌اند، ساخته شد. طی سال‌های گذشته نیز در دامنه شرقی تخت رستم یك محوطه باستانی در حدود 10 هكتار شناسایی شده است.
آتشكده تخت رستم از دو صفه یا تختگاه تشكیل شده كه یكی از این صفه‌ها در قله صخره و دیگری در ارتفاع پایین تر قرار دارد. صفه اول كه در فضای آزاد قرار دارد محلی است كه روی آن آتش می‌افروختند و روی صفه دوم مراسم مذهبی انجام می‌گرفته است. در فاصله 15 متری از تخت گاه پایینی یك بنای گنبدی شكل قرار دارد كه احتمالا آتش مقدس را در آن نگه می‌داشتند.
در قسمت پائین كوه یك سكو و یك بنای كوچك وجود دارد. این بنای كوچك كه در 15 متری سكو قرار دارد و تقریبا سالم مانده، سقف كوتاهی دارد؛ فاصله راس گنبد آن تا سطح زمین 238 سانتیمتر بوده و دارای دو مدخل با طاق‌هایی به سبك معماری‌های پیش از اسلام است.
كوه تخت رستم، مخروطی شكلی و از جنس آندزیت و سنگ‌های آتشفشانی است. در دامنه و نوك قله این كوه آثار معماری به صورت تختگاه وجود دارد كه با استفاده از مصالحی نظیر سنگ و ملات گچ سنتی ساخته شده است. اثر باستانی آتشكده تخت رستم یكی از آتشكده‌های مهم منطقه شهریار استان تهران در دوران ساسانی است و در سال 1316 با شماره 303 به ثبت ملی رسید.
آتشكده سرمسجد - خوزستان
آتشكده یا معبد سرمسجد یكی از مهم ترین مكان‌های تاریخی و باستانی استان خوزستان است كه در شمال شرقی شهر مسجدسلیمان قرار دارد. آتشكده جاویدان (صفه سرمسجد) بنایی متعلق به قرن هفتم قبل از میلاد است كه بنا بر نظر برخی كارشناسان، معماران برای ساخت تخت جمشید از آن الهام گرفته‌اند.
نوع معماری این بنا، آتشكده جاویدان اورارتویی است كه مهمترین مشخصه آن استفاده نكردن از ملات و گذاشتن سنگ خشك روی سنگ خشك دیگر است.بنا به نوشته‌های پروفسور گیرشمن، باستان‌شناس فرانسوی در كتاب «ایران از آغاز تا اسلام» تخت جمشید نیز با استفاده از همین الگو ساخته شده است.این معبد كه در گذشته‌های دور همواره در آن آتشی افروخته بوده مشرف به سفه سرمسجد است كه به گفته مورخان مقر حكومتی پارس‌ها بوده است.
آتشكده سرمسجد، به دستور یكی از پادشاهان بزرگ هخامنشی ساخته شده و هر كدام از سنگ‌های بزرگ معدنی به كار رفته در آن 4 تا 5 تن وزن دارد.محراب آتشكده متعلق به قرن ۷- ۸ قبل از میلاد است كه شامل یك سكو به اندازه‌های ۲۰ در ۲۵ پا می‌باشد. در بخش شرقی محراب قسمتی كه اكنون آتشكده می‌باشد برای عبادت ایرانیان بنا شده بود.
سمت غرب ایران مقدس ویژه خدایان یونانی بوده و در سمت غربی آتشكده 3 معبد برای 3 تن از خدایان قدیم اختصاص داشت كه 2 تن از آنان هراكلیوس و آتنا می‌باشد.
یك پلكان به عرض ۲۵ متر مومنان را به روی صفه نزدیك محل مقدس هدایت می كرد و از آنجا كه در پایان مراسم نیایش نبایستی از همان راه كه آمده‌اند بازگردند یك پلكان دیگر در گوشه دیگر ضلع شرقی برای پایین رفتن ساخته بودند.
به عقیده پروفسور گیرشمن سابقه استقرار یكی از قبایل پارس در مسجدسلیمان به اواخر قرن هشتم قبل از میلاد می‌رسد. ظروف سفالی، سكه‌های قدیمی، مجسمه‌های باستانی و آثار كهنی از این بنای تاریخی بدست آمده است كه در موزه‌های داخل و خارج نگهداری می‌شوند.آتشكده سرمسجد در سال 1316 و با شماره 300 به فهرست آثار تاریخی ملی و باستانی كشور به ثبت رسیده است.
تاریخچه بنای آتشكده آدریان تهران:
سنگ بنای معبد آدریان در سال ۱۲۹۳ خورشیدی با حضور ارباب كیخسرو شاهرخ، ریاست محترم انجمن وقت زرتشتیان تهران پایه‌گذاری شد و ساخت آن در سال ۱۲۹۶ خورشیدی به پایان رسید. این بنا با كمك مالی پارسیان هندوستان (بهرام جی بیكاجی) و زرتشتیان ایرانی ساكن ایران و هند ساخته شد و آتش آن را با مراسمی خاص پس از ۲۵ روز از آتشكده یزد به تهران و آدریان آوردند.
ارباب كیخسرو در یادداشت‌های خود درباره دلیل ساخت این آتشكده و تامین منبع مالی مورد نیاز برای آن نوشته است:
به آن اندیشه افتادم كه برای جماعت عبادتگاهی لازم است، زیرا در تهران برای جماعت (نزدیك به ۵۰۰ تن كه بیشتر پیشه بازرگانی و كشاورزی داشتند) تا آن تاریخ معبدی نبود. از این‌رو چون در این زمان مرحوم بهرامجی بیكاجی یكی از پارسیان جوانمرد كه كارش سیاحت بود به تهران آمده بود مطلب را با او در میان نهادم، مشارالیه وعده مساعدت داد. شرحی نوشته به او دادم و به بمبئی رفت و اقدام كرد. خوشبختانه عده ای از پارسیان مبلغی برای بنیان آدریان سرخط رفته بودند، چه برای ساختمان و چه برای اندوخته نگهداری كه متدرجا برسانند.
مشخصات بنای آتشكده آدریان تهران:
مساحت كل زمین حدود ۱۳۰۰ مترمربع و بنای مركزی ۲۰۶ متر مربع می‌باشد. روبروی بنا مانند آتشگاه یزد حوضی بیضی شكل به قطرهای ۸ و ۴ متر دیده می‌شود. ساختمانی با نمای سنگ سفید و كنگره ای در بالای دیوار و شش ستون كه در جلوی در ورودی آن زیر طاقی قرار گرفته‌اند و سر ستون‌هایی سنگی كه هر كدام چهار سر گاو دارند و گویی تمام وزن این ساختمان را به دوش می‌كشند.
در قسمت مركزی بنای نیایشگاه اتاقی چهار گوش بنا شده كه دیوارهای آن تا ارتفاع ۸۰سانتی‌متری بالا آمده‌اند و پس از دیوارها، شیشه‌های یكدست و ضخیم تا سقف ادامه دارد. در اتاق، یك ظرف مسی قرار دارد كه كه به آن آفرینگان (مجمر) می‌گویند، داخل آفرینگان (مجمر) كنده‌ای نیم سوخته و خاكستر بسیاری، از آتش به جای مانده و شعله‌ای باریك در میان ظرف، آتش را زنده نگه داشته‌است.
داخل آتشكده از سه بخش مجزا تشكیل شده است: عبادتگاه كه از سه جهت، محل نگهداری آتش را از شمال و جنوب و شرق احاطه كرده است. دوم، محل نگهداری آتش كه افراد عادی اجازه ورود به آن را ندارند و در غربی‌ترین بخش آتشكده نیز اتاق یشت قرار گرفته كه محل به جای آوردن مراسم مذهبی است.
زرتشتیان پس از ورود به نیایشگاه، به دستشویی كوچك گوشه حیاط می‌روند و دست و روی خود را شسته و سپس به سراغ كمد آهنی می‌روند و كلاه سفید معروف به “عرقچین” برداشته و سر می‌كنند. زنان از كشوهای همین كمد، روسری سفید برمی‌دارند و می‌پوشند. زنان و مردان پیش از ورود به نیایشگاه، كفش‌های خود را درمی‌آورند اما موبدان از این كار معاف هستند. زرتشتیان هنگام ورود مستقیم حركت می‌كنند و به سمت پنجره شیشه‌ای كه آتشدان در آن قرار دارد، می‌روند و برای ادای نذر، لیوان‌های كوچكی را از موبد گرفته كه آب و روغن و فتیله دارد و آن را روشن می‌كنند.
كاربری كنونی آتشكده آدریان تهران:
مدیریت نیایشگاه آدریان در سال ۱۳۸۷ به انجمن موبدان تهران رسید. امروزه مدیریت آتشكده آدریان بر عهده كمیسیون دینی، فرهنگی، آموزشی و ورزشی انجمن زرتشتیان تهران و این محل برای برگزاری آیین های زرتشتی مورد استفاده قرار می گیرد. پیروان این دین در این مكان گرد هم می آیند و آیین‌هایی همچون واج‌یشت (روز نخست گهنبار)، آیین درگذشتگان (سوم، چهارم، دهه، روزه، سال)، نیایش اردیبهشت‌روز و مراسم نوروز را در آن به پا می دارند. عروس و دامادهای زرتشتی در جشن آغاز زندگی خود به پای آتش این آتشكده می روند و زندگی خود را با نیایش آغاز می كنند.
