جهان اسلام دو سبك باغسازی را از ایرانیان اقتباس كرده كه با گذشت زمان كم و بیش در میان ملت‌ها رواج یافته است كه یك نمونه آن، باغ به‌عنوان ظرف كه ساختمان در وسط آن واقع است و دیگری باغی به‌عنوان مظروف كه احاطه شده توسط ساختمان است.
استفاده از فضای شهری به‌عنوان باغ میدان و محل تفریح و تفرج و تعاملات اجتماعی از دوره‌ی صفویه در شهرهای ایران آغاز شد كه می‌توان این باغ‌ها را در نواحی مختلف مشاهده كرد.
به‌گفته‌ی آمار اعلام شده از منابع رسمی، خراسان‌جنوبی 25 باغ تاریخی دارد كه از این تعداد 16 باغ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. اكثر باغ‌های تاریخی كه متعلق به خاندان‌های ثروتمند بوده‌اند در شهر بیرجند و روستاهای اطرف آن واقع شده‌اند كه از آن جمله می‌توان باغ‌ها و عمارت‌های رحیم‌آباد، معصومیه، بهلگرد، امیرآباد شیبانی، علی‌آباد، شوكت‌آباد و ارگ كلاه فرنگی یا ارگ میرحسن خان اشاره كرد. این باغ ها به‌لحاظ معماری، تزئینات و طراحی شباهت فراوانی با یكدیگر دارند.
باغ و عمارت اكبریه، میراث جهانی در بیرجند
باغ‌های تاریخی استان خراسان‌جنوبی، ویژگی‌های منحصر به فردی دارند كه همین ویژگی‌ها موجب شده یكی از باغ‌ها به نام باغ اكبریه در میراث جهانی به ثبت برسد.
باغ و عمارت اكبریه مجموعه تاریخی در انتهای خیابان معلم در مركز استان یعنی بیرجند و در داخل محدوده‌ی روستای تاریخی اكبریه قرار گرفته است.
تفاوت ویژگی‌های معماری در بخش‌های مختلف این بنا نشان‌دهنده‌ی ساخت بنا طی چند دوره است به نحوی كه ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر این دوره و در چند مرحله انجام شده است.
این مجموعه شامل چند عمارت است كه هرعمارت شامل طبقات متعددی است كه به‌وسیله دالان‌های متعدد به یكدیگر راه دارد.
در بخش‌هایی از این اتاق‌ها، تزئینات گچی دیده می‌شود و بخش‌هایی از آن نیز فاقد هرگونه تزئین است.
همچنین درهای موجود در این عمارت چوبی بوده كه با شیشه‌های رنگی تزئین شده‌اند.
وجود درختان بلندقامت كاج در دو طرف خیابان اصلی عمارت مركزی این مجموعه، بر زیبایی و طراوت باغ و نمای آن افزوده است.
در طبقه‌ی همكف عمارت مركزی، تالار زیبا با تزئینات گچی با طرح‌های اسلیمی و درب‌های چوبی وجود دارد همچنین میانه‌ی خانه این عمارت در قسمت ساختمان مركزی آن قرار دارد.
بخش اداری این عمارت كه جدیدترین قسمت آن است، در اوایل دوره‌ی پهلوی احداث شده، درختان و گیاهان استفاده شده در این باغ به دو نوع كلی تزئینی و میوه‌دار تقسیم می شوند كه شامل درختان كاج، بوته‌های شمشاد همچنین درختان زردآلو، پسته، انار و توت است.
از بخش مركزی كه در دوره قاجار احداث شده به‌عنوان موزه‌ی باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استفاده می‌شود. بخش ساخته شده در دوره‌ی پهلوی كاربری اداری دارد و بالاخره دیگر بخش‌ها به‌عنوان سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته است.
باغ و عمارت شوكت‌آباد، شاهكاری برای نمایش شوكت بیرجند
باغ بزرگ و میوه‌دار شوكت‌آباد و عمارت زیبای وسط آن كه هنرمندی معماران دوره قاجاریه را نشان می‌دهد در ۵ كیلومتری شرق بیرجند قرار دارد. از نظر معماری فضاهای احداث شده در باغ و عمارت شوكت‌آباد ویژگی‌های خاصی دارند كه در دیگر نمونه‌های مشابه آن كمتر می‌توان یافت طوری‌كه فضاسازی در این باغ با هماهنگی خاصی انجام شده كه بیانگر وجود طرح و نقشه از پیش تعیین شده برای ساخت بنا است.
این مجموعه نیز همانند دیگر مجموعه‌ها شامل بخش‌های متعددی است كه هر بخش تزئینات خاص خود را دارد، از جمله حوضخانه كه بیشترین ویژگی‌های معماری و تزئینی را دارد.
این قسمت دارای گنبدی بزرگ است كه در مركز آن یك كلاه فرنگی با پنجره‌هایی كه از طریق آن بخشی از نور حوضخانه تأمین شده تعبیه شده است.
از دیگر فضاهای مهم تشكیل‌دهنده‌ی این مجموعه می‌توان به اندرونی یا محل خصوصی خانواده حاكم اشاره كرد. این بخش كه در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه قرار گرفته از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه‌های مسكونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد.
از مهم‌ترین تزئینات این عمارت می‌توان به قاب‌های گچی ایوان اندرونی، رخبام‌های تزئینی و طاق‌نماهای اطراف حوضخانه اشاره كرد.
در مجموع بناهای احداث شده به صورت متراكم بوده و در جبهه‌ی جنوبی مخصوص حاكم و خانواده او بوده است كه برخی فضاهای داخلی برای تشریفات و پذیرایی از میهمانان مورد استفاده قرار می‌گرفت. بخش گسترده‌ای از باغ دارای درختان مختلف میوه و تزئینی است.
همچنین روش معماری به كار رفته در احداث این عمارت به صورت طاق و تویزه بوده و گهواره‌ای بودن سقف برخی اتاق‌ها حاكی از روش معماری ناحیه گرم و خشك است.
شكوه انبوه تزئینات معماری در باغ و عمارت رحیم‌آباد
باغ و عمارت رحیم‌آباد در داخل روستای رحیم‌آباد(در گذشته) و در حاشیه‌ی خیابان شهید مدرس بیرجند قرار گرفته، این باغ از بناهای دوره قاجار بشمار می‌رود و تاریخ ساخت این بنا سال 1315ه.ق است.
این مجموعه شامل بخش‌های متعددی از جمله عمارت اصلی با راهروها و اتاق‌های متعدد، اصطبل و حوضخانه كه گنبدی كلاه فرنگی دارد.
عمارت رحیم‌آباد دارای سه تالار بزرگ است كه به‌لحاظ كاربری به‌عنوان پذیرایی از مهمانان و تشریفات استفاده می‌شده و تزئینات مقرنس، آینه‌كاری و گچبری دارد.
درب‌ها و پنجره‌های تالار دارای كتیبه‌هایی به شكل هلالی و تزئینات مشبك با طرح اسلیمی است كه استفاده از شیشه‌های رنگی بر زیبایی آن افزوده است از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به وجود انبوه تزئینات و در انواع مختلف اشاره كرد.
امروزه بخشی از این باغ و عمارت به‌عنوان مركز آموزش هنرهای سنتی اداره‌كل میراث فرهنگی و گردشگری خراسان‌جنوبی استفاده می‌شود.
باغ و عمارت امیرآباد میراثی از دوره قاجار
باغ و كوشك امیرآباد در غرب شهر بیرجند و در روستایی به همین نام (امیرآباد) در حاشیه‌ی جاده‌ی بیرجند به خوسف و در فاصله‌ی 5 كیلومتری شهر بیرجند واقع شده است. كوشك امیرآباد دو طبقه دارد كه در طبقه‌ی اول دو ایوان با ستون‌های متفاوت در دو ضلع شرقی و غربی بنا نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌كند.
اجزای آن شامل باغ، كوشك و محل اسكان خدمه است. باغ، خیابان‌های متعددی دارد كه در جهات گوناگون امتداد دارند.
بنای اصلی(كوشك) در وسط باغ و در دو طبقه ساخته شده، این بنا، دارای پلان 8 ضلعی است و ورودی آن در ضلع شرقی واقع شده است، پس از ورودی فضای پلكان كه به طبقه‌ی فوقانی راه دارد قرار دارد.
در امتداد ورودی، دالانی است كه به یك حوضخانه در بخش مركزی بنا منتهی می‌شود. طبقه‌ی فوقانی دارای یك شاه‌نشین با پلان چلیپایی است كه دارای درگاه‌ها و پنجره‌هایی با طاق نیم دایره است. نمای كوشك، تزئینات آجری از نوع هندسی دارد.
احداث این بنا به دوره‌ی قاجاریه بر می‌گردد. باغ و كوشك امیرآباد به شماره 1969در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
باغ «بهلگرد» اصیل‌ترین باغ ایرانی در منطقه بیرجند
باغ «بهلگرد» در فاصله‌ی 30 كیلومتری شمال شرقی بیرجند در امتداد جاده‌ی «بیرجند - زاهدان» واقع شده، ورودی باغ دارای سردری ساده با درب چوبی و دو تكه كه با گل میخ‌های كروی تزئین شده است.
فضای هشتی كه به‌صورت محدود و با طاق نماهای كم‌عرض و كم‌عمق آن را می‌پوشاند، پس از آستانه ورودی قرار گرفته و محوطه‌ی اندرونی كه در امتداد هشتی واقع شده فضای نسبتاٌ وسیعی را به خود اختصاص داده است.
طبق اصول باغسازی ایرانی در میان این محوطه استخری به شكل چهار ضلعی به چشم می‌خورد كه در قسمت جنوبی اندرونی بنا در دو طبقه همكف و اول بوجود آمده است.
این بنای تاریخی به‌علت جذابیت خاص و به‌لحاظ وجود اجزاء و عناصر معماری اسلامی از جمله سردر ورودی هشتی با فضاهای ویژه خود بخش اندرونی باغ و بنای آن كه بصورت تركی با ستون‌های آجری مشخص با شماره 2367 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
مجموعه باغ و عمارت بهلگرد شامل بخش‌های متعددی هم‌چون، ورودی، هشتی، حیاط اندرونی، عمارت اصلی، محل سكونت خدمه، بیرونی و اصطبل است.
این باغ كه بر روی زمین شیب‌دار بنا شده بمنظور مهار شیب زمین از جنوب به شمال به‌صورت یكسانی طراحی شده است.
این باغ با داشتن اندرونی و بیرونی یكی از اصیل‌ترین باغ‌های ایرانی در منطقه است كه به‌عنوان تفرجگاه ییلاقی خاندان خزیمه و در زمان شوكت‌الملك از حاكمان بیرجند در دوره قاجار بنا شده است.
باغ و عمارت مود در حصار بیست برج مدور
«باغ و عمارت معصومیه» هم در غرب بیرجند در دوره‌ی پهلوی ساخته شده و معماری آن به‌گونه‌ای طراحی شده كه نمای اصلی عمارت در آب استخر مقابل آن كاملاً بازتاب داشته است، طوری‌كه عمارت چهل ستون اصفهان را تداعی می‌كند. تمام فضاها و اتاق‌های این عمارت هم‌چون دیگر بناهای تاریخی به یكدیگر راه دارند و ورود به داخل ساختمان از هر عمارت میسر است.
در این عمارت علاوه‌بر باغ اصلی دو باغ دیگر هم به چشم می‌خورد كه در یكی از آنها عمارتی ساده خودنمایی می‌كند و دیگری فاقد عمارت است.
«باغ و عمارت مود»( قلعه باغ ) واقع در شهرستان سربیشه از آثار مربوط به دوره زندیه و قاجار با مساحت 60 هزار و 270 مترمربع دارای یك حصار و بیست برج مدور است كه با فاصله‌های مشخصی در حصار باغ هستند.
علاوه‌بر برج‌ها، یك خندق به عرض تقریباً 10 متر در دور تا دور حصار حفر شده و دفاع از قلعه را آسان‌تر می‌كرده و ورودی اصلی باغ در میانه ضلع شمالی آن قرار دارد و در دو طرف ورودی، دو برج و دو اتاق كوچك جهت سكونت نگهبانان دیده می‌شود.
در داخل قلعه بقایایی از یك بنای قدیمی، عمارتی تشریفاتی، شامل چند ایوان، بقایای یك هشتی، راهروها و اتاق‌ها برجا مانده است.
در مركز این باغ عمارتی قرار دارد كه ویژگی‌های معماری آن متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی است.
باغ گلشن، خالق طبیعت بی‌نظیر در طبس
باغی زیبا و تاریخی متعلق به دوره‌ی «افشاریه - زندیه» است كه یكی از مهم‌ترین باغ‌های ایرانی است. هزاران درخت میوه در این بنای تاریخی هشت هكتاری، طبیعت بی‌نظیری آفریده كه هر بیننده ای از نظاره آن غرق در لذت می‌شود.
