خانه ناصرالدین میرزا كه ۳۰ تیر ۱۳۸۴ به شماره ۱۲۲۱۴ در فهرست آثار ملی كشور ثبت شده، متعلق به ناصرالدین میرزا، فرزند مظفرالدینشاه بوده و جزو معدود خانه‌های باقی‌مانده ارزشمند در محدوده ارگ سلطنتی تهران است.خانه ناصرالدین میرزا در سال ۱۲۸۵ قمری به فرمان او، با مساحت چهار هزار و ۵۰۰ متر ساخته شد كه امروز فقط ۹۱۸ متر از فضای بیرونی و با حدود ۷۰۰ متر زیربنا از آن عمارت مجلل باقی مانده است. از ویژگی‌های بارز خانه ناصرالدین میرزا میتوان به چهارصفه بودن و گنبد كلاه‌فرنگی آن اشاره كرد. خانه ناصرالدین میرزا یكی از دو بنای گنبدی‌شكل تهران و با معماری منحصربه‌فرد كویری در قلب پایتخت است.اثر تاریخی خانه ناصرالدین میرزا درمنطقه ۱۲ شهر تهران واقع است. بنای تاریخی خانه ناصرالدین میرزا به گونه ای است كه به جرات می توان آن را تنها خانه تاریخی گنبدی تهران دانست.
ناصرالدین میرزا از شاهزداگان قاجار و فرزند پسر مظفرالدین شاه قاجار بود. بعد از سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه و به دنیا آمدن فرزند وی، بر حسب علاقه و نیز زنده نگه داشتن یاد پدر، نام فرزندش را ناصرالدین گذاشت. هرچند ناصرالدین كه بعد پسوند میرزا نیز بدان اضافه شد، هرگز نتوانست به تاج و تخت برسد اما فعالیتهای بسیاری خوبی در فضای حاكم و دربار بیكفایت قاجار انجام داد كه البته بخش عمده آنها تحت تاثیر خواهر بالیاقت و ممتازش فخرالدوله بود. در واقع فخرالدوله نگین درخشان دوران حكومت مظفرالدینشاه، احمدشاه و حتی پهلوی اول است و بدیهی است كه تاثیر فراوانی بر دیگر اهالی خانواده خصوصا افراد كوچك تر از خود همچون ناصرالدین میرزا داشته است.
ناصرالدین میرزا بنای مورد بحث را بین سالهای ۱۲۸۰ تا ۱۲۸۵ هجری شمسی در بخش شمالی محدوده ارگ سلطنتی و انتهای خیابان اندرون و شرق سر در الماسیه بنا نمود. در واقع بنا به دستور شخص ناصرالدین میرزا ساخته شده و با بررسی در نقشههای قدیمی، هیچ اثری از این بنا نمی توان مشاهده كرد.
در نقشه عبدالغفار و در محل فعلی ساختمان ناصرالدین میرزا نامی از شخص برجسته و بانفوذی مشاهده نمیشود، لیكن شكل كوچه ظاهراً تا كنون بدون تغییر مانده است.
وضعیت فعلی بنا به گونهای است كه امكان بررسی بیشتر و احتمالا یافتن كتیبهای كه نشان دهنده سال ساخت بنا باشد، وجود ندارد ولی چنانچه مرمت اضطراری و اولیهای روی آن صورت پذیرد؛ بررسی كاملتر، قطعا به تاریخچه دقیق تری دست خواهیم یافت.
این بنا را نمی توان توصیف كرد یكی از نادرترین اشكال معماری مسكونی قاجار با سبك و سیاق متفاوت است و به جرات میتوان گفت چنین سقف و زیر گنبدی در تمام شهر تهران وجود ندارد، چنانچه اگر تنها عكسهای گنبدخانه بنا را ببینیم، تصور مینماییم بنا مربوط به شهرهایی همچون كاشان، اصفهان و یزد میباشد.
پلان كلی عرصه مستطیل شكل است با وسعتی معادل یك هزار متر مربع و ابعادی به طول ۲۱*۴۸ متر ملك در راستای شمال به جنوب است. بخش خدمهنشین در جبهه جنوبی و در كنار ورودی است، فضایی به مساحت ۴۸۰ متر مربع به عنوان حیاط در مركز و در شمال ملك عمارت اصلی قرار دارد. شكل خاص زمین و یا علاقه مالك كه اتفاقاً از مهمترین و فرهنكیترین خانوادههای دربار قاجار میباشد، باعث شده تا فرم كم نظیری از نظر استقرار اجزاء معماری در این محل به یادگار باقی بماند به طوری كه شكل خاص قرارگیری دو بخش سازهای همچون شاه نشین و خدمه نشین در مقابل هم بدون هیچ پیوند ساختمانی در حیاط و در عمارت اعیانی، اگر نگوییم بی نظیر اما كم نظیر است. غالب نماهایی كه مخصوص سلاطین، رجال و شاهزادگان قاجار ساخته میشود، دارای حیاط مركزی و فضایی در اطراف است كه در این بنا چنین چیزی مشاهده نمیشود.
از دیگر نكات قابل ذكر در این خصوص عدم وجود زیر زمین در ساختمان اصلی است. لیكن تمام افكار و كاربری یك زیر زمین خانه اعیانی از جمله حوضخانه و اتاقهای كوچك و مرتبط و همچنین سقف كوتاه و طاقچه بندیهای خاص، در همكف بنا راعایت گردیده است.
تنها بخشی كه در حال حاضر در این بنا به عنوان كمبود سبك معماری مرسوم قاجار و خانه قشر حاكم احساس میشود، حیاط بیرونی و اندرونی است كه به نظر میرسد حیاط حاضر به عنوان اندرونی و حیاط بیرونی بنا تخریب شده باشد. البته در نظر اول پلان موجود در بخش سرایداری، حیاط و عمارت اصلی پلانی بسته شده و تكمیل است اما در بدنه شرقی حیاط، بقایای یك سر در ورودی و چند پله وجود دارد كه به عنوان فرضیه می توان مطرح نمود كه این بخش با گذر از زیر كوچه مجاور در ضلع شرقی به حیاط دیگری متصل بوده است. در واقع این امكان وجود دارد كه حیاط بیرونی و ساختمان مورد تصور، بخش اداری و محل كار ناصرالدین میرزا باشد.
پلان ساختمان در راستای شمال به جنوب گسترده شده است و همانگونه كه ذكر شد، كلیت آن متشكل از بخش سرایداری در جنوب، عمارت اصلی در شمال و حیاط مركزی است.
كوچه ناصرالدین میرزا در بخش ورودی، عرضی معادل ۶ متر دارد اما بعد از حدود ۱۵ متر پیش روی به كوچه ای با عرض ۱ متر و ۲۰ می رسیم. ورودی خانه در دیواره غربی كوچه به عبارتی بر روی دیوار شرقی حیاط واقع گردیده است. ورودی تشكیل شده از یك چهار طاقی كوچك كه عملكرد مانند هشتی داشته است. این بخش در واقع مفصلی است كه با یك چرخش ۹۰ درجهای به حیاط راه مییابد و چنانچه شخصی است در مقابل ورودی قرار گیرد، مطلقاً نمیتواند داخل خانه را ببیند. كنار ورودی حیاط و در سمت غرب آن بخش سرایداری است. این فضا شامل یك ایوان رو به شمال با ۶ ستون مدور و سر ستونهای گچی تزئین شده و پایه ستونهای سنگی مربع شكل به ارتفاع ۶۰ سانتی متر میباشد.
عرض ایوان ۱۰۰ سانتی متر و پنج در دو لنگه چوبی با پنجرههای مستطیل شكل در آن وجود دارد. درها به ترتیب از غرب مربوط به یك آشپزخانه كوچك و دو اتاق میباشد. بدنه ایوان، پیشانی و ستونها همگی دارای روكش گچ و حدفاصل كف ایوان با كف حیاط آجری است در این محدوده آجری ۳ پنجره كم ارتفاع وجود دارد. پنجره وسط یك مستطیل به طول ۱۵۰سانتی متر و ارتفاع ۷۰ سانتی متر دارد ضلع بالای پنجره یك قوس بیضی خوابیده است. این پنجره به حمامی كه در زیر وجود دارد، مرتبط است. دوپنجره كناری هم ارتفاع و هم شكل پنجره وسط بوده و تنها طول آنها ۱۰۰ سانتی متر است و به اطاق های كناری زیر زمین متصل است.
دو گوشواره جانبی كه هر دو با زاویهای ۴۵ درجه توسط یك ستون مدور آجری كه تا لبه بام امتداد دارد، به ایوان متصل است. گوشواره غربی در واقع ورودی ایوان از حیاط است كه با ۷ پله، حیاط را به ایوان متصل می سازد. قوس ورودی از محل پله ها، نیم دایره و كل این بخش كه به صورت یك لچكی است، سقفی با پوششی مانند فیل پوش گنبدهای سنتی دارد.
اطاق های سرایداری بسیار ساده و مربع شكل است و عمقی حدود ۵ متر دارند. فضای زیر زمین با توجه به گذشت زمان دچار تغییرت فراوانی شده و به شكل كه تشخیص محل قرار گیری اصلی توالتها و حمام بسیار مشكل است.
سقف بخش سرایداری كاملاً تخت و با استفاده از تیر چوبی و طاق ضربی اجرا شده است.
حیاط به عنوان یك عنصر رابط، فاصلهای منطقی بین ساختمان خدمه و عمارت اصلی ایجاد نموده است. بدنه داخلی حیاط در اصل دیواری است به ارتفاع ۶ متر با كرسی چینی آچری و از ارهای به ارتفاع ۹۰ سانتی متر از آجر كه به فواصل ۵ تا ۶ متر یك ستون آجری با سر ستون آجری تزئینی به عنوان پایه با ۱۰ سانتی متر بیرون زدگی قرار گرفته است.
حد فاصل لبه دیوار كه رتفاعی حدود ۴۰ سانتی متر و تزئینات آجری بی نظیری دارد، تا از اره و بین پایههای آجری با رویههای كاهگل و در نهایت گچ پوشانده شده است، در طول حیاط این تركیب موصوف، به طور متناوب در دیوار شرقی و غربی حیاط تكرار شده و هیچ نقطهای در حیاط بدون طرح و نظر رها نگردیده است.
