قلعه بابك كلیبر

این قلعه، دژ دفاعی بابك خرمدین در جنگ علیه اعراب بوده و به این نام معروف است. این قلعه به عنوان باشكوه‌ترین قلعه سنگی ایران شناخته می‌شود. این قلعه یادآور رشادت‌های سردار معروف ایرانی بابك خرمدین رهبر گروه سرخ جامگان است.

دژ بابك، بنا شده در بالای كوهی به بلندای ۲۶۰۰ متر، درنزدیكی شهر كلیبر واقع شده است. دژ در زمان ساسانیان و قبل از آن در دوره اشكانیان مورد استفاده قرار  میگرفت. این قلعه نام خود را از نام بابك خرمدین، رهبر مبارز با مهاجمین عرب گرفته است.
اینجا قصر و دژی دو طبقه بوده است.قبل از اینكه به دروازه قلعه برسید باید از راهی بگذرید كه به صورت یك دالان باریك ۲۰۰ متری جلوی رویتان سبز می شود! این راهرو، جایی بوده كه در گذشته نگهبانان به طور دقیق آن را زیر نظر می گرفتند تا عبور و مروری خارج از برنامه از آن صورت نگیرد. بعد از صعود از این راهرو، ورودی دیگری با پلكان هایی تقریبا نامنظم وجود دارد كه شما را به قصر می رساند. پس از آن تالار اصلی است كه اطراف آن هفت اطاق دیده می شود. این اطاق ها همگی به تالار مركزی می رسند.

در سمت شرقی قصر تاسیسات دیگری خواهید دید كه شامل چند اتاق و آب انبار می شود كه سقف آب انبارها جناقی و گهواره ای هستند. در سمت شمال غربی قصر هم پلكانی قرار داشته كه راه دسترسی به طبقات دیگر قصر به حساب می آمد اما امروز چیز زیادی از آن باقی نمانده است.
دو نیمه ستونی كه در این بخش می بینید، محلی برای دیده بان ها بوده است كه سربازان در آن قرار می گرفتند و به همه چیز و همه جا تسلط كامل داشتند.
این قلعه یادآور رشادت های سردار معروف ایرانی بابك خرمدین رهبر گروه سرخ جامگان است. قلعه دست نیافتنی بابك حدود ۲۲ سال دور از دسترس تازیان باقی ماند و در برابر اعراب مقاومت كرد.

قلعه بابك در سال ۱۳۴۵ در لیست آثار ملی، تاریخی و فرهنگی ایران ثبت شد و مرمت آن از سال ۱۳۷۶ در دستور كار اداره كل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی قرار گرفت تا امروز به یكی از گردشگر پذیرترین جاذبه های این استان تبدیل شود.

در دوران خلافت عباسیان شمال آذربایجان نیز مانند بسیاری از مناطق ایران، كانون شورش طولانی مدت و خطرناك علیه خلافت بود كه توسط بابك خرمدین رهبری می‌ شده‌ است كه بر شمال غرب ایران تاثیر گذاشت و بیش از ۲۰ سال - از ۲۰۱ ه. ق/۸۱۶-۸۱۷ م تا ۲۲۲ ه. ق /۸۳۷ م - طول كشید. از نگاه باسورث این شورش قطعاً پایه‌ های دینی داشته ولی ممكن است كه پایه‌ های سیاسی-اجتماعی نیز داشته باشد. شورش او به روشنی از حس ضد عربی ایرانیان در آذربایجان بهره می‌ برده‌ است.

قلعه بابك كلیبر یا قلعه جمهور معروف به دژ بابك در ۵۰ كیلومتری شمال شهرستان اهر و در ارتفاعات غرب رود بزرگ قره‌سو قرار دارد؛ منطقه‌ای كه به نام كلیبر معروف است. دژ بابك خرمدین بر فراز قله كوهستانی در حدود ۲۳۰۰ تا ۲۷۰۰ از سطح دریا ارتفاع دارد. قلعه بابك كه به نام‌های قلعه بابك، دژ بابك، بذ و قلعه جمهور هم معروف است دژ و مقر سردار تاریخی ایران، بابك خرم‌دین بوده است كه در هنگام قیام بر علیه دستگاه خلافت عباسی در قرن سوم هجری ساخته شده است.

مسافت راه كلیبر به قلعه حدود ۳ كیلومتر است و به هنگام عبور باید گردنه‌ها و گذرگاه‌های خطرناكی را پشت سر گذاشت. قبل از رسیدن به دروازه قلعه بابك و ورود به بنای مستحكم دژ باید از معبری عبور كرد كه به صورت دالانی است و از سنگ‌های منظم طبیعی شكل گرفته و تنها گنجایش عبور۱ نفر را دارد و دو نفر به سختی می‌توانند از آن بگذرند. فاصله این معبر تا باروی قلعه در حدود ۲۰۰ متر است و مقابل آن قرار دارد. از همین نقطه است كه صعوبت راه و ابهت خاص این قلعه رفیع و موقعیت خیره كننده آن بیننده را به اعجاب وا می دارد.

امتداد بصری معبر در نهایت به دروازه قلعه ختم می‌شود و دقیقاً در راستای آن قرار دارد كه باعث می‌شود ورود هر تازه وارد و سپاهی و غیره از طریق دو برج دیده بانی در سمت دروازه ورودی قابل رؤیت باشد. برای نفوذ به داخل تنها راه ورود دروازه اصلی است و از كوهستان امكان وارد شدن به قلعه وجود ندارد.

با گذر از دروازه ورودی و پشت سر گذاشتن بارو، جهت رسیدن به دژ اصلی باید از گذرگاهی باریك كه حدود ۱۰۰ متر صعود از ارتفاع را نیز به همراه دارد گذشت تا به مدخل ورودی قلعه رسید، مسیری صعب العبور كه از یك سمت مشرف به دره‌ای است با جنگل‌های تنك و ژرفایی در حدود ۴۰۰ متر كه به صورت تیغه و دیواره تا قعر دره ادامه دارد.

در تكیه گا‌ه‌های طبیعی این دیواره‌ها و ۴ جهت بنا ۴ جایگاه برای دیده‌بان‌ها به صورت نیمه استوانه ساخته شده‌ است. اینها مقر كوه بانیه‌ها و سربازانی است كه هر جنبنده‌ای را تا كیلومترها دورتر، از فراز دره‌ها و كوهپایه‌ها زیر نظر می‌گرفتند.

پس از صعود، برای ورود به دژ اصلی از مدخل دیگری با پلكان‌هایی نامنظم باید عبور كرد. طرفین مدخل دژ، به وسیله دو ستون كاذب مشخص شده است. بنای دژ كه دو طبقه و سه طبقه است، پس از ورودی قرار گرفته است و پس از آن تالار اصلی وجود دارد كه اطراف آن را ۷ اتاق فرا گرفته است، اتاق‌هایی كه به تالار مركزی را دارند.

در قسمت شرقی دژ تأسیسات دیگری مركب از اتاق‌ها و آب انبارها ساخته شده است؛ سقف آب انبارها با طاق جناغی و گهواره‌ای استوار شده‌اند. محوطه داخلی آنها نیز به وسیله نوعی ساروج غیر قابل نفوذ گردیده و به هنگام زمستان از برف و باران پر شده و در تابستان و هنگام مضایق و محاصره‌ها از آب آنها استفاده می‌شده است.

در سمت شمال غربی دژ پلكان‌هایی سرتاسری وجود داشته كه اكنون ویران شده و قسمت‌هایی از آن بیرون خاك است و تنها راه صعود به بخش‌های مرتفع تر بناست. از آثار معماری و برخی از سنگ‌های زبره تراش و روش چفت و بست سنگ‌ها و ملات ساروج و اندود دیوارها از نوعی گچ و خاك می‌توان دریافت كه ساختمان این دژ و قلعه در روزگار اشكانیان و بخصوص ساسانیان ساخته شده است.

این دژ در قرون دوم و سوم و تا چند قرن پس از آن مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته و تغییراتی در آن به وجود آمده و الحاقاتی در بنا ایجاد شده است. اشیا و ابزاری كه از قلعه بابك به دست آمده، سفالینه‌های منقوش و لعاب خورده است كه یك دوره استقرار تا اوایل قرن هفتم هجری را نمایش می‌داد. همچنین تعدادی سكه مسی كشف شده كه برخی از آنها به علت ساییدگی و زنگ خوردگی فراوان غیرقابل خواندن است و در بین این سكه‌ها برخی مربوط به اتابكان آذربایجان و هزارسیبان (قرون ششم و هفتم هجری) هستند.

به لحاظ سوق الجیشی موقعیت استقرار بنا بر فراز قله به گونه‌ای ست كه ۲۰ نفر سپاهی قادر بودند هجوم یك سپاه صد هزار نفری را مانع شوند و تلفاتی هم نداشته باشند. چون تیر و كمان و اسلحه معمول زمان به سربازان و مستحفظانی كه بر بلندی موضع می‌گرفتند به جهت بعد مسافت بی تاثیر بودند. قلعه بابك در سال ۱۳۴۵ با شماره ۶۲۳ در لیست آثار ملی، تاریخی و فرهنگی ایران ثبت شد و مرمت آن از سال ۱۳۷۶ توسط اداره كل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی آغاز شد.

بابك كه بر علیه خلافت عباسی و بی عدالتی آن قیام كرده بود، هوشمندانه قلعه بابك را بعنوان سنگری در مقابل اعراب برگزید.علاوه بر آن بابك نسبت به استراتژی جنگ، موقعیت خود را تغییر میداد واز مناطق دیگر نیزبرای جنگ بهره میگرفت.  بعلت عدم نفوذ به قلعه و ارتفاع آن،  سپاه عباسی در مقابل سپاه بابك عاجز مانده و تجهیزات نظامی آن كارساز نبود. علاوه بر این، پیوند ازدواج او با شاهزاده ارمنی نیز، موجب حمایت ارمنستان از قیام وی شد. سپاه بابك كه ۴ بار سپاه عظیم خلیفه عباسی را در آذربایجان شكست داده و ۲۲ سال سپاه عباسیان را عقب رانده بود، سرانجام با حیله عباسیان و استفاده از نفوذ افشین در قالب دوست و سپس خیانت وی به بابك كه منجر به محاصره بسیار طولانی منطقه وقلعه شد، بابك چاره ای جز پناه بردن به ارمنستان ویاری گرفتن ازآن نیافت اما  شاهزاده ارمنی نیز به وی خیانت كرد و بابك بدست عباسیان افتاد و با شكنجه و قطع اعضای بدنش به قتل رسید.  بقول سعدی شیرازی:
"دشمن چون از همه حیلتی فرو ماند، سلسله ی دوستی بجنباند، پس آنگه به دوستی كارها كند كه هیچ دشمنی نتواند."
روز اعدام بابك خرمدین و تكه تكه كردن بدنش در تاریخ ۲ صفر سال ۲۲۳ هجری قمری انجام گرفت كه مسعودی در كتاب مشهور مروج الذهب این تاریخ را برای اذربایجان بسیار مهم دانسته است اعدام بابك چنان واقعه ی مهمی تلقی شد كه محل اعدامش تا چند قرن دیگر بنام خشبه ی بابك یعنی چوبه ی دار بابك در شهرِ سامرا كه در زمان اعدام بابك پایتخت دولت عباسی بود شهرت همگانی داشت و یكی از نقاط مهم و دیدنی شهر تلقی میشد
برادر بابك یعنی آذین را نیز خلیفه به بغداد فرستاد و به نایبش در بغداد دستور نوشت كه اورا مثل بابك اعدام كند.
قیام بابك مقارن با قیام المقنع ،استادسیس و... درسایر مناطق ایران بود.

كلیبر شهر كوچكی با نام قدیم " بذ" با جمعیت حدود ۱۰هزارنفری در میان كوههای سربه فلك كشیده جاویدان و جمهور قرارگرفته است.این شهر شمالی ترین شهر استان بوده كه با جمهوری آذربایجان هم مرز است.زیباترین،مشهورترین و پربازدیدترین جاذبه های منطقه كلیبرشامل قلعه بابك،قلعه دره سی(دره ای كه پائین قلعه بابكه)،مكیدی دره سی( دره مكیدی) وجنگلهای آینالو(واژه آینالو از آئینه مشتق شده و به علت ساخت ساختمان زیبائی كه داخل آن آئینه كاری بوده وتوسط یك فرد ارمنی به نام تومانیانس در یكی از روستاهای آن منطقه احداث شده ،گرفته شده است)  می باشد.
در مسیر قلعه حدود سه كیلومتر كه به سمت جنوب غربی از شهر كلیبر خارج می شوید به دره ای فوق العاده زیبا می رسید. دره ای سرسبز پوشیده از درختان بی‌شمار و كوتاه كه فاصله بین آنها به هیچ وجه دیده نمی شود. در میان این جنگل بی نهایت زیبا صدای انواع پرندگان به گوش می رسد كه حس فوق العاده عالی به گردشگر می دهد. در این جنگل انواع كبك و پرندگان شكاری مانند شاهین زندگی می كنند.
یك گردشگر كانادایی كلیبر را اینگونه توصیف می‌كند، "شهری دورافتاده و خواب آلود در میان كوه‌ های سر به فلك كشیده‌ای كه قله‌هایشان در زیر مه‌ غلیظ از دیده پنهان شده اند. ... مكانی است عالی‌؛ به طراوت و سر سبزی انگلیس و ورای ذهنیت ما از طبیعت كویری و خشك ایران. بخش عمده این توصیف مرهون چشم انداز كوهستانی اطراف قلعه است. دامنه‌ های پایین دستی‌ قلعه بخشی از جنگلهای ارسباران هستند، كه بعلت نزدیكی‌ به مقر اداره محیط بانی‌ در شهر، دست نخورده باقی مانده اند. زیبایی‌ های طبیعی و ویژگی‌های تاریخی دژ بابك از مكان‌ های سالیانه علاقه‌مندان بسیاری را رهسپار این منطقه می‌ كند.

مشخصات قلعه:

قلعه بابك و كوه جاویدان به مختصات:   Coordinates: ۳۸°۵۰'۱۳"N   ۴۶°۵۹'۰"E  در ۵۵ كیلومتری شمال شهرستان اهر و در چند كیلومتری جنوب غربی كلیبر واقع است.
اطراف این قلعه را از هر طرف دره‌های عمیقی با ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر عمق فراگرفته است. مسافت كلیبر به قلعه با این كه از چند كیلومتر تجاوز نمی‌كند ولی صعب و دشوار است و به هنگام عبور می‌بایست از گردنه‌ها و كتل‌ها گذر كرد تا پس از ۳ ساعت كوه‌پیمایی و یا كوفتگی حاصل از اسب سواری خود را به پای باروهای استوار دژی برساند كه عظمت‌اش از فراز ستیغ دره‌ها و كوه‌ها خود را به رخ می‌كشاند. قلعه بابك، یا دژ بذ؛ قلعه ای است كه به قلعه بابك خرم دین سردار بزرگ ایرانی معروف است.
مجموع مساحت‌ این‌ قلعه‌ در حدود ده‌ هزار متر مربع‌ می‌باشد.
قبل از رسیدن به دروازه قلعه و ورود به بنای مستحكم دژ باید از معبری عبور كرد كه به صورت دالانی است و از سنگ‌های منظم طبیعی شكل گرفته و تنها گنجایش عبور۱ نفر را دارد و دو نفر به سختی می‌توانند از آن بگذرند.
فاصله این معبر تا باروی قلعه در حدود ۲۰۰ متر است و مقابل آن قرار دارد. از همین نقطه است كه صعوبت راه و ابهت خاص این قلعه رفیع و موقعیت خیره كننده آن بیننده را به اعجاب وا می دارد.

امتداد بصری معبر در نهایت به دروازه قلعه ختم می‌شود و دقیقاً در راستای آن قرار دارد كه باعث می‌شود ورود هر تازه وارد و سپاهی و غیره از طریق دو برج دیده بانی در سمت دروازه ورودی قابل رؤیت باشد.
برای نفوذ به داخل تنها راه ورود دروازه اصلی است و از كوهستان امكان وارد شدن به قلعه وجود ندارد.
با گذر از دروازه ورودی و پشت سر گذاشتن بارو، جهت رسیدن به دژ اصلی باید از گذرگاهی باریك كه حدود ۱۰۰ متر صعود از ارتفاع را نیز به همراه دارد گذشت تا به مدخل ورودی قلعه رسید، مسیری صعب العبور كه از یك سمت مشرف به دره‌ای است با جنگل‌ های تنك و ژرفایی در حدود ۴۰۰ متر كه به صورت تیغه و دیواره تا قعر دره ادامه دارد.
در تكیه گاه‌ های طبیعی این دیواره‌ها و ۴ جهت بنا ۴ جایگاه برای دیده‌ بانها به صورت نیمه استوانه ساخته شده‌ است. اینها مقر كوه بانیه‌ ها و سربازانی است كه هر جنبنده‌ای را تا كیلومترها دورتر، از فراز دره‌ها و كوهپایه‌ ها زیر نظر می‌گرفتند.

پس از صعود، برای ورود به دژ اصلی از مدخل دیگری با پلكان‌هایی نامنظم باید عبور كرد. طرفین مدخل دژ، به وسیله دو ستون كاذب مشخص شده است.

بنای دژ كه دو طبقه و سه طبقه است، پس از ورودی قرار گرفته است و پس از آن تالار اصلی وجود دارد كه اطراف آن را ۷ اتاق فرا گرفته است، اتاق‌هایی كه به تالار مركزی را دارند.

در قسمت شرقی دژ تأسیسات دیگری مركب از اتاق‌ ها و آب انبارها ساخته شده است؛ سقف آب انبارها با طاق جناغی و گهواره‌ ای استوار شده‌اند.

محوطه داخلی آنها نیز به وسیله نوعی ساروج غیر قابل نفوذ گردیده و به هنگام زمستان از برف و باران پر شده و در تابستان و هنگام مضایق و محاصره‌ ها از آب آنها استفاده می‌ شده است.

در سمت شمال غربی دژ پلكان‌ هایی سرتاسری وجود داشته كه اكنون ویران شده و قسمت‌ هایی از آن بیرون خاك است و تنها راه صعود به بخش‌ های مرتفع تر بناست.

از آثار معماری و برخی از سنگ‌ های زبره تراش و روش چفت و بست سنگ‌ ها و ملات ساروج و اندود دیوارها از نوعی گچ و خاك می‌ توان دریافت كه ساختمان این دژ و قلعه در روزگار اشكانیان و بخصوص ساسانیان ساخته شده است.
این دژ در قرون دوم و سوم و تا چند قرن پس از آن مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته و تغییراتی در آن به وجود آمده و الحاقاتی در بنا ایجاد شده است.
اشیا و ابزاری كه از قلعه بابك به دست آمده، سفالینه‌ های منقوش و لعاب خورده است كه یك دوره استقرار تا اوایل قرن هفتم هجری را نمایش می‌ داد.
همچنین تعدادی سكه مسی كشف شده كه برخی از آنها به علت ساییدگی و زنگ خوردگی فراوان غیرقابل خواندن است و در بین این سكه‌ ها برخی مربوط به اتابكان آذربایجان و هزارسیبان (قرون ششم و هفتم هجری) هستند.
به لحاظ سوق الجیشی موقعیت استقرار بنا بر فراز قله به گونه‌ ای ست كه ۲۰ نفر سپاهی قادر بودند هجوم یك سپاه صد هزار نفری را مانع شوند و تلفاتی هم نداشته باشند. چون تیر و كمان و اسلحه معمول زمان به سربازان و مستحفظانی كه در قلعه و بر بلندی موضع می‌گرفتند به جهت بعد مسافت بی تاثیر بودند.

اگر بر فراز برج‌ های این قلعه كه بایستید، همه ارتفاعات و جنگل‌ های اطراف زیر پای شماست و شما بر بلندترین نقطه منطقه ایستاده‌ اید. چشم اندازی وسیع از كوه های پوشیده از درخت و دشت های ارسباران. به راستی كه این قلعه بسیار زیباست.
قلعه بابك در سال ۱۳۴۵ با شماره ۶۲۳ در لیست آثار ملی، تاریخی و فرهنگی ایران ثبت شد و مرمت آن از سال ۱۳۷۶ توسط اداره كل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی آغاز شد.

موقعیت مكانی قلعه بابك:

آذربایجان شرقی، ۵۵ كیلومتری شمال شهرستان اهر، چند كیلومتری جنوب غربی كلیبر
مسیر صعود به قلعه از سه مسیر امكانپذیر است: مسیر قلعه درسی در جنوب قلعه كه صعب العبور است، از مسیر روستای شجاع آباد،
راه عشایری بسطاملو یا ییلاق (از جانب غرب قلعه) كه سهل تر میباشد.

از پشت هتل بابك، مسیری سنگلاخی وجود دارد كه گردشگران می توانند با ماشین به محل زندگی عشایر برسند. بهتر است با ماشین شخصی از این مسیر عبور نكنید زیرا جلوبندی ماشین پایین می آید. پاترول و لندروورهایی در پاركینگ هتل وجود دارند كه با دریافت هزینه ای مسافران را به بالا می رسانند و هنگام برگشت دنبال آنها می آیند.

پس از این مسیر نیز حدود یك ساعت پیاده روی دارد تا به قلعه برسید. در مسیر پله هایی برای راحتی گردشگران ساخته شده است كه گاهی بالا رفتن از آنها طاقت فرسا می شود. پس از عبور از سه كوه به كوه قلعه بابك می رسید و باید پله های زیاد قلعه را طی كنید تا به داخل آن برسید.

ویژگی خاص این منطقه:

علاوه بر نمادی از تاریخ مقاومت ایران، این منطقه بسیار خوش آب و هوا است بویژه در فصول گرم سال برای بازدید مناسب است.
علاقه مندان به طبیعت زیبا و بكر و همچنین كوهنوردان میتوانند از طبیعت زیبای منطقه كلیبراستفاده كنند. قابل ذكر است كه منطقه جنگلی ارسباران همانطور كه از نظر آب وهوا و شرایط اقلیمی با مناطق جنگلی شمال ایران متفاوت است، از نظر چشم انداز و طبیعت نیز با آن متفاوت بوده و هر یك جلوه های ویژه و زیبایی خاص خود را داراست.

فعالیت‌های رفاهی تفریحی این منطقه:

به تازگی در این منطقه عملیات اجرایی ساخت تله كابین و مجتمع تفریحی - رفاهی آغاز شده است.
علاوه بر ایام خاص در بسیاری از روزهای تعطیل در این قلعه، مراسم شعر خوانی، موسیقی سنتی و رقص لزگی (رقص محلی آذربایجان) برگزار می‌شود. این قلعه و طبیعت اطراف آن برای كوهنوردان و طبیعت‌ گردان آذربایجانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

مسیر تهران به كلیبر:

افرادی كه از پایتخت قصد بازدید از كلیبر و زیبایی‌های آن را دارند  باید پس از كرج وارد اتوبان زنجان شوند و مسقیم به سمت تبریز (۶۲۰ كیلومتر) بروند. از همان ابتدای ورودی تبریز تابلویی به سمت اهر و كلیبر وجود دارد كه باید وارد جاده ای دو طرفه بشوید و حدود ۲۱۰ كیلومتر را بپیمایید تا به شهر كلیبر برسید.

راه‌های ورود و خروج  كلیبر:

از شهركلیبر ۴ جاده خروجی  وجوددارد.جاده اول جاده دوطرفه ۵۵ كیلومتری اهر- كلیبر میباشد كه مسیری كوهستانی و بسیار زیباست..جاده دوم جاده ایست كه به بخش آبش احمد ختم شده و مجتمع عظیم  نوسازوزیبای آبدرمانی آبگرم "متعلق" نزدیك آبش احمد در این مسیر قراردارد.جاده سوم راه جدیدالاحداثی است كه كلیبر رو به روستای "جانانلو"( چسبیده به رودخانه ارس ) متصل كرده كه فوق العاده جاده خوب و مسیر زیبائی است كه یك طرف جاده، كوههای زیبا و سرسبز و طرف دیگر دره و رودخانه است نهایت این جاده به بخش" خدافرین" منتهی می شود(كه اخیرا به شهرستان تبدیل شده) كه مرز شمالی ایران و جمهوری آذربایجان است و سد زیبای خدافرین در این مسیر قرار دارد و درنهایت جاده چهارم كه مسیر قلعه بابك است از سمت جنوب غربی شهر خارج شده و به ترتیب قلعه دره سی، قلعه بابك، مكیدی دره سی و جنگلهای آینالو در این مسیر واقع شده است.