شهر قصرقند (به بلوچی: كَسركند) یكی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان، ایران و مركز شهرستان قصرقند است.درلغت نامهٔ دهخدا به نقل از جلد ۸ فرهنگ جغرافیایی ایران می‌نویسد: قصرقند، قصبه مركز بخش قصرقند شهرستان چاه بهار در ۱۱۰ هزار گزی چاه بهار و ۵۶ هزار گزی خاور نیكشهر، كنار رودخانه كاجو. موقعیت جغرافیایی آن كوهستانی و گرمسیر مالاریائی است. سكنه آن ۴۰۰۰ تن است. آب آن از قنات و رودخانه و محصول آن غلات، خرما، لبنیات، برنج و شغل اهالی زراعت و گله داری است. راه فرعی و پاسگاه ژاندارمری و دبستان دارد. قلعه خرابه قصرقند از ابنیه بسیار قدیم است.
شهرستان قصرقند در محدوده ۶۰ درجه و ۱۸ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۹ دقیقه طول شرقی و ۲۵ درجه و ۴۲ دقیقه تا ۲۶ درجه و ۳۲ دقیقه عرض شمالی در جنوب بلوچستان ایران قرار دارد. ارتفاع شهرستان از سطح آبهای آزاد دنیا ۵۰۳ متر ، مساحت آن ۶۱۱۰ كیلومتر مربع و جمعیت شهرستان ۵۹۵۰۴ نفر می باشد. شهرستان قصرقند دارای شرایط اقلیمی گرم و نیمه مرطوبی است. هرچند میزان بارش سالانه كمتر از ۲۰۰ میلیمتر است. لیكن رطوبت هوا نقش مهمی در تعدیل دمای هوای شهرستان دارد، و هوای بسیار مطبوعی را در اغلب ایام سال در سطح شهرستان حاكم كرده است. در بین ماه های آبان تا فروردین كه در غالب نواحی كشور سرما و بارش برف و باران حاكم است این شهرستان از شرایط بسیار ایده آل آب و هوایی برای گردشگران برخوردار است. قرارگیری شهرستان در مسیر مسیل رودخانه كاجو سبب شده در بخش هایی از سطح شهرستان در ایام گرم تابستان نیز محیطی مساعد برای گردشگران و اهالی فراهم گردد.شهرستان قصرقند دارای ۳ بخش مركزی، ساربوگ و تَلَنگ می باشد و در سال ۹۱ تبدیل به شهرستان شده است. این در حالی است كه قدمت تأسیس بخشداری در آن به سال ۱۳۱۶ و قدمت تأسیس شهرداری به سال ۱۳۴۳ هجری شمسی بر می گردد.
جنگل های طبیعی منطقه در كنار جلوه زیبای كوهستان و چشمه ها، محیطی بكر و زیبا برای تفرج و گذران اوقات فراغت فراهم كرده است. از جمله این جنگل های طبیعی می توان به جنگل چات سر، جنگل كمر پشت، جنگل كاشیك و مچ جنگل اشاره كرد كه همه ساله افراد زیادی را جهت تفریح و گذران اوغات فراغت به سمت خود جذب می كند. در كنار پوشش گیاهی غنی، انواع گیاهان داروئی همچون آویشن، بید وحشی، گز روغن، آلوورای وحشی، نوشاتر، جِك، پیر، آویشن، حنا، وسمه، زیره، چای ترش و … در شهرستان قصرقند می رویند.
منابع تأمین آب شهرستان جهت شرب و زراعت متنوع اند و شامل رودخانه، قنات، چشمه و چاه می باشند. رودخانه كاجو علاوه بر طبیعت زیبا بعنوان زیستگاه گونه نایاب جانوری تمساح پوزه كوتاه هر ساله پذیرای گردشگران زیادی از سراسر ایران است. سد زیردان با حجم ۲۰۵ میلیون متر مكعب ظرفیت ذخیره سازی آب، به صورت یك دریاچه مصنوعی بزرگ در بخش ساربوگ شهرستان قصرقند، فضای زیبایی را جهت استفاده گردشگران فراهم نموده است. در سطح شهرستان قصرقند چشمه ها و آبشارهای متعددی وجود دارد. از جمله این چشمه ها و آبشارهای منطقه می توان به چشمه و آبشار زیبای آبند، گزدان، سهاكی، كرگور، نابئین، تنك، ندانی شیپ، سیاه شیپ، مورتینس، پاسیلو، آشرك، ساراتاپ، توسو، دلیكین، پیتاب، روكشك، برنجانی و كاهلان اشاره كرد.
به دلیل تنوع اقلیمی منطقه، گونه های متفاوتی از حیوانات وحشی نایاب در این شهرستان زندگی می كنند كه مشاهده رفتار و شیوه زندگی این حیوانات از نزدیك تجربه ای بی نظیر است. تمساح پوزه كوتاه (گاندو)، خرس سیاه آسیائی، یوزپلنگ، گراز وحشی، خوك، گربه وحشی، روباه، شغال، آهو، قوچ وحشی، بز كوهی، خرگوش، خارپشت، جوجه تیغی، سنجاب، موش صحرائی، سوسمارهای بزرگ با طول حدود یك متر، انواع مار، قورباغه، وزغ و … نمونه هایی از این حیوانات می باشند. علاوه بر این پرندگانی همچون تیهو، كبك، شاهین، لك لك، عقاب، پرنده زنبورخوار، هدهد، خفاش، انواع پرندگان ریزجثه و … نیز در سطح شهرستان زیست می كنند.
بافت اقتصادی شهرستان قصرقند غالباً تار و پود كشاورزی دارد. بطوریكه شهر قصرقند در تصاویر هوایی به صورت یك باغشهر نمایان است. استقرار سكونتگاه ها در مجاورت مسیل رودخانه، منابع آبی مناسبی را در اختیار كشاورزان قرار داده است. عمده محصولات شهرستان را باغات انبه، نخلستان ها، شالیزارها، موز، گواوا، چیكو، ماش، باقلا، كُنار و … تشكیل می دهند. از مهمترین منابع درآمد اهالی منطقه پرورش دام و زنبور عسل است. پرورش حیوان بز بدلیل سازگاری بیشتر با اقلیم منطقه بیشترین فراوانی را در میان دامها بخود اختصاص داده است. همچنین عسل های تهیه شده در شهرستان به دلیل تغذیه زنبورهای عسل از گیاهان متفاوت دارای طعمی بی نظیر بوده و ارزش غذایی بسیار بالایی دارد.
هزاره سوم قبل از میلاد در بلوچستان ، بخصوص در قسمت های جنوبی مكران ، از ناشناخته ترین دوره های باستان شناسی ایران است . مطالعه الگوهای استقراری محوطه های هزاره سوم قبل از میلاد بلوچستان در حوزه رودخانه كاجو (شهرستان قصرقند) است كه از دیدگاه شیوه معیشت ، روابط فرهنگی . … مورد بررسی قرار می گیرند .
با توجه به مقایسه های انجام شده می توان گفت كه در سرتاسر استقرارهای هزاره سوم ق.م در حوزه آبریز كاجو شیوه استقرارها تابع یكسری الگوهای مشخص است و در هر كدام طیف مواد فرهنگی دیده شده چندان متنوع نیست . بررسی های اخیر و تجزیه تحلیل ها بیان می كند كه محیط جغرافیایی منطقه مورد مطالعه (قصرقند) ، بخصوص قسمت های جنوبی به دلیل داشتن دو ویژگی عمده یعنی خاك حاصلخیز و منابع دائمی آب تأثیر زیادی بر شكل گیری استقرارهای عصر مفرغ در حوزه رودخانه كاجو داشته است و الگوهای استقراری با توجه به مواد سطحی (داده های سفالی محوطه ها) به دست آمده و ویژگی های جغرافیایی و داده های GIS از هركدام از این محوطه ها ، دارای ویژگی های است ، كه در ارتباط مستقیم با محیط پیرامون آنها می باشد .
همچنین تحلیل سفال های بدست آمده نشان می دهد كه عامل روابط فرهنگی و بازرگانی بین منطقه ای نیز در شكل گیری محوطه های هزاره سوم قبل از میلاد بلوچستان موثر بوده است در نتیجه سه عامل اساسی را می توان در شكل گیری محوطه های عصر مفرغ (هزاره سوم قبل از میلاد) در حوزه رودخانه مذكور برشمرد ؛ الف) منابع مطمئن آبی ب) خاك مناسب پ) قرار گرفتن بر سر راه های ارتباطی .
شهرستان قصرقند در زمان گذشته به گنداوك معروف بوده و به مرور زمان به گنج آور تغییر نام داده است ؛ در زمان هجوم استعمارگران پرتغالی كشت نیشكر رواج داده شد و بعلت وضعیت آب و هوایی خاص منطقه كه بیشترین تولید را در واحد سطح داشته است از آنجائیكه نیشكر ماده اولیه تولید شكر بوده نام گنج آور به قصرقند تبدیل شده است . ماركوپولو در حدود سال های ۶۸۳-۶۸۷ هجری قمری هنگام مراجعت از چین از حدود مكران و از قصرقند كه مردم آن منطقه از راه تجارت و كشت گندم ، نیشكر و برنج امرار معاش كرده اند یاد كرده است . محمد حسن خان اعتماد السلطنه می نویسد: «قصرقند در واقع پایتخت همه مكران است ، قلعه محكمی دارد و بر روی تپه بلندی واقع است و محل نشیمن حكمران است ». بنا به نوشته « حدود العالم من المشرق و المغرب » ، بازرگانی بلوچستان از طریق دریا صورت می گرته و بازرگانان بعضی از شهرها با هند روابط تجاری داشته اند و عمده صادرات آنها پوست و چرم و ابانك های ، نوعی چرم سرخ ، نعلین و خرما و پانید – قند سفید ، شكر و شیره شكر بوده كه از شهرهای گنداوك ، قصرقند و نیكشهر بوده است.
آثارتاریخی
مهمترین آثار تاریخی در شهرستان قصرقند شامل نقاشی های بسیار زیبا روی سنگ، قلعه های تاریخی، قبرستان های تاریخی، اماكن مقدس قدیمی و قنات های كهن می باشند. در جوار رودخانه كاجو آثار باقی مانده قبل از تاریخ به صورت نقاشی های بسیار زیبا بر روی سنگها بچشم می خورد. این سنگ نگاره ها كه متعلق به هزاره های سوم و دوم قبل از میلاد می باشند، دارای هشت صحنه مجزا و همچنین نقوش منفردی است. نقش انسان با بدن های مثلثی، نقش بزكوهی، گاو كوهاندار، قوچ با دو شاخ مواج افقی و وارونه، سگ، مار شاخ دار، حمله سه گربه سان به طرف چند بز، حیوانی شبیه به غزال با گردنی بلند، صحنه شكار بزكوهی توسط انسان كمان به دست، حمله شیر به غزال، ماه و ستاره، كبك، عقرب، شتر (دو كوهانه و یك كوهانه)، اسب، رد دست و ردپای انسان اهم نقوش این سنگ نگاره ها را تشكیل می دهد. از دیگر آثار تاریخی میتوان به قلعه تاریخی قصرقند و قلعه تاریخی بُگ متعلق به دوره صفویه نام برد. قلعه تاریخی قصرقند در مركز شهر و قلعه تاریخی بُگ با مساحت كمتر از ۵۰۰۰ متر مربع در بخش ساربوگ قرار دارد. قلعه بُگدر دو طبقه استوار است كه طبقه همكف آن محل ذخیره مهمات نظامی بوده است. قلعه تاریخی تلنگ در عهد قاجارها توسط خان های محلی مورد استفاده قرار می گرفت. این قلعه در دوره پهلوی توسط رضاخان تسخیر و تا قبل انقلاب به عنوان پاسگاه از آن استفاده می شده است. مهمترین قبرستان های تاریخی كه در شهررستان قصرقند قراردارند عبارتند از قبرستان تاریخی هیت مربوط به زمان قبل از اسلام، قبرستان قدیمی كدرم، قبرستان قدیمی كلر تلنگ، قبرستان قدیمی هپتاری در كوه كوچو، قبرستان قدیمی شارك در عهد مغولان، قبرستان قدیمی سنی بازار، قبرستان قدیمی ماران گز در حوالی روستای ماران گز .
