بقعه‌ی سید گل سرخ، یكی از عمارات كهن و تاریخی به شمار می‌آید كه استوار و فارغ از گذر زمان، قد برافراشته و چون گوهری ناب در این سرزمین می‌درخشد.این بنای تاریخی در قرن نهم هجری قمری ساخته شده و در سال ۱۳۸۱ با شماره ۷۶۶۰ به عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است.این بقعه تاریخی برای مردم یزد مقدس است و به لحاظ تقدس و همچنین به لحاظ معماری بی‌نظیر خود همواره مورد توجه مردم این دیار است.
در این زیارتگاه قبری وجود دارد كه طبق كتیبه منصوب بر آن قبر سید معز الدین بن شرف الدین علی بن شمس الدین محمد بن تاج الدین است.
معماری بنا
معماری بقعه‌ی سید گلسرخ، یكی از شاهكارهای قرن نهم هجری قمری محسوب می‌شود كه علاوه بر مكانی مقدس در نزد مردم استان یزد، از محبوبیت فراوانی نیز برخوردار است. سازندگان این بنای شگرف تاریخی، در بخش شمالی آن، ورودی را تعبیه كرده‌اند كه محل ورود و خروج تلقی می‌شود. گنبد ساخته‌شده‌ی این عمارات كهن، توسط هنرمندان كاشیكار تزئین شده و مصالح به كار رفته در آن از خشت و گل است.
ازاره‌ی داخل بقعه به ارتفاعی بالغ بر یك متر از سنگ پوشیده شده است و بقیه‌ی سطح داخل بقعه را بوسیله‌ی گچ اندود كرده‌اند. در بخش گریو گنبد نیز طاق‌‌نماها و پنجره‌های فلزی مشاهده می‌شود كه جالب و ستودنی است. طراحان و سازندگان آرامگاه سید گلسرخ، آن‌را مسقف به تاق و تویزه با قد پای كوتاه و قوس جناقی طراحی كرده و ساخته‌اند. كف درون بقعه را نیز از سنگ پوشانده و زیبایی جالبی را به آن بخشیده‌اند. البته پشت بام و نمای بیرونی بقعه از آجر تشكیل شده و قدمت ساخت آن امروزی است. گنبد از گردونه‌ای برخوردار است كه به كتیبه‌ی كاشی معرق با تصاویری اسلیمی و هندسی تزئین شده است. بخش بیرونی گنبد نیز از دو پوسته‌ی پیوسته با قوس شبدری كند تشكیل شده است.
پیرامون عمارت اصلی مزار و چسبیده به دیوارهای آن كه از ضخامت ۴.۱ متر و ابعادی برابر با ۵۵.۴*۴ متر برخوردار است، آثار خرابه‌ی چندین حجره برجای‌مانده‌است كه بقایای آن به مدارس قدیمی شباهت بسیاری داشته كه مردم یزد آن‌ها را به خانه‌ی سید گلسرخ می‌شناسند. زیارتگاه سید گلسرخ از دو درب تشكیل شده است كه می‌توان به هر دو دسترسی داشت. یكی راهروی قدیمی كه با تاق و تویزه مسقف شده، چهار قسمت با قوس جناقی و قد پای كوتاه و بین سقف راهرو و نورگیر دایره‌ای شكل نصب شده است. معماران و كارشناسان راهرویی جدید را برای این مكان تعبیه كرده‌اند كه به خیابان متصل شده و مسقف به تاق ضربی است.
سازندگان این بنای تاریخی نقشه‌ی آن‌را به گونه‌ای طراحی كرده‌اند كه می‌توان پس از پیمودن دهلیز یا راهرو به صحن نسبتا وسیع سید گلسرخ راه یافت. كف صحن با موزاییك پوشیده شده و در بخش شرقی سه صفه دو اشكوبه احداث شده است كه داخل غرفه‌ی دوم سه پنجره‌ی فلزی قرار گرفته است. در طبقه پائین (طبقه‌ی تحتانی) صفه‌ها و طاقچه نیز تعبیه شده است.
سازندگان بقعه، در بخش غربی نیز دو پنجره كه داخل صفه قرار گرفته و یك در ورودی احداث كرده‌اند. در بخش جنوبی، شمالی، شرقی و غربی داخل بقعه، چندین صفه با قوس جناقی مشاهده می‌شود. از دیگر آثاری كه در این عمارت وجود دارد، می‌توان به كتیبه‌ای از كاشی معرق، منقوش به خط نسخ، با حاشیه‌ای مجزا در اطراف اشاره كرد كه به صورت عمودی بالای قبر نصب شده است.
در این حاشیه اسامی دوازده امام به خطی خوش و زیبا نوشته شده است كه متاسفانه بخش‌هایی از آن و همچنین تاریخ فوت صاحب مزار از بین رفته است. اما با توجه به كتیبه‌های از این نوع می‌توان تاریخ آن‌را به قرن نهم هجری نسبت داد. روی دیوار قسمت غربی بازارچه كه به مزار متصل است، قطعه سنگی سیاهرنگ نصب شده است كه با خط زیبای نسخ، عبارت الله، محمد، علی و هذا مرقد استاد پیرحسین بن استاد حسن توفی فی تاریخ ربیع الاول سنه ۹۷۹ حك شده است.
از دیگر آثار باقی‌مانده‌ی این بنای كهن می‌توان از سردر ورودی نام برد كه از قسمت داخل قطعه سنگی به ابعاد ۳۰ در ۵۰ سانتیمتر و متعلق به مسجدی احداث شده در سال ۱۰۵۳ است. بر این قطعه سنگ، اشعار انما المومنین اخوه نوشته شده است.
عمارت بقعه‌ی سید گلسرخ نه تنها از لحاظ قداست بلكه از لحاظ معماری كم‌نظیر و جالب توجه‌ی به كار رفته در آن، از محبوبیت و شهرت فراوانی نزد مردم یزد برخوردار است كه هرساله بویژه در ایام نوروز شاهد حضور گردشگران و بازدیدكنندگان بیشماری از سراسر كشور است.
زیارتگاه سید گلسرخ از دو درب قابل دسترسی است. راهرو قدیمی مسقف به تاق و تویزه، چهار بخش باقوس جناقی و قد پای كوتاه و میان سقف راهرو نورگیر دایره‌ای شكل نصب شده‌است. راهرو جدیدالاحداث كه به خیابان راه می‌یابد مسقف به تاق ضربی می‌باشد. پس از پیمودن راهرو (دهلیز) به صحن نسبتاً بزرگ سید گلسرخ راه می‌یابیم، كف صحن با موزائیك مفروش شده‌است. در ضلع شرقی سه صفه دو اشكوبه ساخته شده كه داخل غرفه دوم ۳ پنجره فلزی نصب شده‌است و در طبقه تحتانی صفه‌ها طاقچه تعبیه شده‌است. در ضلع غربی دو پنجره كه داخل صفه نصب شده و یك در ورودی و در جبهه جنوبی، شمالی، شرقی و غربی چند صفه با قوس جناقی در داخل بقعه دیده می‌شود. داخل بقعه صورت یك قبر مشاهده می‌شود كه گفته می‌شود. این قبر از آن سید گل سرخ است .
كتیبه‌های تاریخی
آثاری كه در بقعه و جنب آن دیده می‌شود عبارت است از:
۱ـ كتیبه‌ای از كاشی معرق و به خط نسخ كه بطور عمودی بالای سر قبر نصب است و اطرافش حاشیه مجزایی داشته‌است كه بر آن دوازده امام به خط نسخ خوش نوشته و اكنون قسمت‌هایی از آن باقی مانده‌است. متأسفانه قسمت مربوط به تاریخ فوت صاحب قبر ازبین رفته است، ولی در مقام قیاس با كتیبه‌های از این نوع جزماً می‌توان حكم كرد كه از آن قرن نهم هجری است. متن آن چنین است:
«هوالباقی. قد افل من السماء الولایه شمس استضاء بنورها نجوم زاهره … كل من انسی فیظلالها الباهرة المرتضی الاعظم شرف الدین علی بن شمس الدین محمد بن تاج الدین … (دنباله اش ریخته‌است)»
۲ـ بر دیوار غربی بازارچه متصل به مزار یك قطعه سنگ سیاهرنگ نصب و به خط نسخ خوش این عبارت بر آن نوشته شده است: الله، محمد، علی
روزی كه بر آیم سراز خاك ندامت دست من ودامن تو یا شاه ولایت
هذا مرقد استاد پیرحسین بن استاد حسن توفی فی (كذا مكرر) تاریخ ربیع‌الاول سنه ۹۷۹
۳ـ بر سر در ورودی مزار و از سوی درون آن یك قطعه سنگ به اندازه ۳۰ ×۵۰ سانتیمتر مربوط به مسجدی كه در سال ۱۰۵۳ ساخته شده بود نصب است و به خط نستعلیق خوش بر روی این اشعارنقش بسته است: انما المومنون اخوه…
معماری و تزیینات بقعه سید گل سرخ
با نگاهی به بقعه، بنایی خشت و گلی با ابعاد ۱۳ در ۱۱ متر دیده می‌شود كه گنبد آن به ارتفاع حدود ۳٫۵ متر و قطر هشت متر با گچ‌بری و كاشی‌كاری‌های زیبا مزین شده و در ورودی اصلی آن در ضلع شمالی قرار گرفته است.
در واقع، زیارتگاه سید گل سرخ از دو در تشكیل شده است كه می‌توان به هر دو دسترسی داشت. یكی از طریق راهروی قدیمی كه با طاق و تویزه مسقف شده و دیگری راهروی جدیدی است كه به خیابان متصل می‌شود و طاق ضربی دارد. سازندگان این بنای تاریخی نقشه آن را به‌گونه‌ای طراحی كرده‌اند كه می‌توان پس از پیمودن دهلیز یا راهرو به صحن نسبتا وسیع سید گل سرخ راه یافت.
سقف آرامگاه به‌شكل طاق و تویزه با قد پای كوتاه و قوس جناقی طراحی و ساخته شده است. كف درون بقعه را نیز از سنگ پوشانده و زیبایی جالبی به آن بخشیده‌اند. پشت بام و نمای بیرونی بقعه از آجر تشكیل شده و قدمت ساخت آن امروزی است. ازاره داخل بقعه به ارتفاعی بالغ بر یك متر از سنگ پوشیده شده است و مابقی سطح داخل بقعه را به‌وسیله گچ اندود كرده‌اند. در بخش جنوبی، شمالی و غربی داخل بقعه، چندین صفه با قوس جناقی مشاهده می‌شود.
در ضلع شرقی آن نیز سه صفه دوطبقه با طاقچه‌های قدیمی وجود دارد كه داخل غرفه دوم، سه پنجره فلزی نصب شده است.
در بخش گریو گنبد نیز طاق‌‌نماها و پنجره‌های فلزی به چشم می‌خورند كه جالب و ستودنی است. گنبد از دو پوسته پیوسته با قوس شبدری كند تشكیل شده است كه با تزیینات كاشی معرق و تصاویر اسلیمی و هندسی، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌كند.
اطراف عمارت اصلی مزار و چسبیده به دیوارهای آن، آثار خرابه چندین حجره بر جای مانده است كه بقایای آن به مدارس قدیمی شباهت بسیاری دارد و مردم یزد آن‌ها را به خانه سید گل سرخ می‌شناسند.
مرمت بقعه سید گل سرخ
مرمت و بهسازی بقعه گل سرخ در سال ۱۴۰۰ هجری شمسی صورت گرفت و اقدامات مرمتی این پروژه شامل استحكام‌بخشی بنا، بندكشی، آجرفرش و ازاره چینی بود كه توسط نیروهای امانی اداره كل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد انجام‌شد.
نكات بازدید از بقعه سید گل سرخ
- برای بازدید از این بقعه باید آداب زیارتگاه را به جا آورید و پوشش مناسب داشته باشید.
- امكان بازدید از بقعه همه روزه وجود دارد.
پرسش‌های متداول
بقعه سید گل سرخ كجاست؟
بقعه سید گل سرخ در شهر یزد، خیابان سید گل سرخ، محله سرچم و بیرون از دروازه كوشك نو قرار دارد.
بقعه سید گل سرخ از چه بخش‌هایی تشكیل شده است؟
بقعه سید گل سرخ متشكل از قبرستان، آب‌انبار، بازارچه، خانه آقا، نمازخانه و حسینیه است.
بقعه سید گل سرخ محل دفن چه كسی است؟
آرامگاه سید گل سرخ یزد، مزار «سید حسین گل سرخ» پسر امام موسی بن جعفر (ع) و یكی از اقطاب (پیشوای عرفا) است كه كرامات بسیاری را به او نسبت داده‌اند.
آیا بقعه سید گل سرخ جزو آثار ملی ایران است؟
بله. این اثر تاریخی در سال ۱۳۸۱ هجری شمسی با شماره ۷۶۶۰ به‌عنوان اثری ملی به ثبت رسید.