كاروانسرای خانات تهران با قدمتی بیش از یك قرن، از نخستین كاروانسراهای درون شهری تهران بود كه بدون هیچ گونه تخریب و ویرانی با مرمت و بازسازی مالكان شخصی همچنان به حیات خود ادامه می دهد. این كاروانسرا با مساحت ۱۰هزار مترمربع با الهام از معماری باغ های ایرانی شكل گرفته كه ۵۲ حجره رو در محوطه خود جای داده است . بدین گونه كه در هر ضلع كاروانسرا، ۱۳ حجره وجود دارد كه امروزه در اجاره عمده فروشان خشكبار می باشد.كاروانسرای خانات تهران در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ به شماره ۱۰۴۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
تاریخچه كاروانسرای خانات تهران
ساخت كاروانسرای خانات را با توجه به ویژگی‌های معماری آن، به اواخر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، یعنی حدود سال ۱۲۶۱ هجری شمسی نسبت داده‌اند. هرچند از تاریخ دقیق ساخت بنا اطلاعی در دست نیست؛ اما در نقشه تهران عمارت كاروانسرا وجود دارد. این نقشه در سال ۱۲۷۰ هجری شمسی توسط نجم‌الملك تهیه شد.
كاروانسرا در جوار جاده برون‌شهری تهران، یعنی جاده حضرت عبدالعظیم بنا شد و آن زمان خارج از بافت تهران قرار داشت. تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه، تهران هنوز در حصار صفوی، محصور بود و در این زمان حصار قدیمی تهران خراب و حصار جدید ناصری گرداگرد آن ساخته شد. بدین ترتیب ضلع جنوبی حصار از خیابان مولوی به خیابان شوش تغییر كرد و با توسعه شهر، كاروانسرای خانات به محدوده شهری تهران وارد شد. اراضی آن محدوده در سال‌های پایانی دوره ناصری تا اواخر دوره قاجار به امین‌السلطان، صدر اعظم پادشاهان ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه تعلق داشت. كاروانسرای خانات در همین اراضی و ضلع شرقی میدان امین السلطان احداث شده بود.
كاروانسرای خانات توسط موسی خان امین‌الملك در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی به آقای سید علی اردهالی واگذار شد و سپس در اختیار سید جعفر اردهالی و در نهایت محمد اردهالی قرار گرفت. بنا در سال ۱۳۵۷ دچار حریق شد و ورودی‌های غربی و شرقی در آتش‌سوزی مسدود شدند و بنا بلااستفاده شد. خوشبختانه درب اصلی ورودی كاروانسرا از گزند آتش‌سوزی به دور بود و چندی پس از آتش‌سوزی، كاروانسرا به بنگاه و بعد به انبار تغییر كاربری داد.اولین بهره‌برداری رسمی از كاروانسرا در اسفند ماه سال ۱۳۸۸ جهت برگزاری جشن ملی نوروز بود و سپس ۱۷ خرداد ماه نیز همایش و نمایشگاه سراسری صنایع دستی ایران در آن برگزار شد.
معماری كاروانسرای خانات
كاروانسرای خانات در زمینی با چهار گوشه غیرمتقارن قرار دارد؛ اما صحن بنا محوطه‌ای چهارگوش و متقارن شكل است و قناصی زمین از دید پنهان می‌ماند. در صحن بنا حجره‌های متقارن قرار گرفته‌اند كه تعداد آن‌ها ۵۴ واحد است و در هر ضلع ۱۳ حجره استقرار یافته‌اند. صحن دارای دو ایوان است كه یك ایوان در سمت شرق به ورودی اصلی بنا راه دارد و ایوان دیگری در غرب به ورودی دوم بنا منتهی می‌شود. ورودی اصلی بنا با دالانی كه در اطراف آن حجرات بزرگی قرار گرفته‌اند، به بازار امین‌السلطان راه دارد.
در این طرح دالان ورودی منتهی به صحن زاویه‌دار است؛ اما این زاویه كه به‌زیبایی ارتباط میدان مقابل كاروانسرا را با صحن برقرار می‌كند، از دید بازدیدكننده پنهان است؛ نظیر آنچه در مسجد امام میدان نقش جهان اصفهان در طراحی بنا با چیره‌دستی منظور شده است. در اضلاع فرعی فضاهایی برای تقسیم راه‌ها تعبیه شده‌اند كه دسترسی به انبار را میسر می‌سازند. سقف این راهروها دارای پوششی گنبدی است و در ابتدای ورود به این راهرو یك هشتی وجود دارد. در ضلع شمال شرقی پس از عبور از یك دالان، باربند و اصطبل‌ها واقع شده‌اند كه در قدیم محل نگهداری چهارپایان بوده‌اند.
كاروانسرا مساحتی حدود ۱۰۵۰۰ متر مربع دارد. معماری آن به شیوه آجركاری و گره‌سازی صورت گرفته است. باربرهای آن نیز دیوار حمال آجری است و با مصالحی چون آجر با ملات گل، آهك و گچ، سنگ، چوب و سفال احداث شده است. درب اصلی ورودی كاروانسرا را با ارتفاع ۵ متر از چوب روسی ساخته‌‌اند و ۴۰ گل میخ آن، نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌كند. گرداگرد در با كاشی، رهنمودهایی از امام علی (ع) در مورد آداب خریدوفروش نصب شده است.
نحوه دسترسی به كاروانسرای خانات تهران
آدرس : تهران خیابان صاحب جمع، (شمال میدان شوش، جنوب چهارراه مولوی)
كاروانسرای خانات در شمال میدان شوش، جنوب چهارراه مولوی، میدان امین السلطان، خیابان صاحب جمع قرار دارد. برای دسترسی با مترو، خط شماره یك (تجریش-كهریزك) را سوار و در ایستگاه میدان محمدیه پیاده شوید. از این ایستگاه تا كاروانسرا حدود ۱.۵ كیلومتر فاصله است. اگر قصد استفاده از اتوبوس تندرو (BRT) را دارید، سوار خط شماره دو (پایانه آزادی-پایانه خاوران) یا خط شماره هفت (پایانه تجریش-راه‌آهن) شوید. با اتوبوس خط دوم باید در ایستگاه چهارراه مولوی و با اتوبوس خط هفت باید در ایستگاه مولوی پیاده شوید.
