كاروانسرای آوه كه در شهرستان ساوه روستای آوه واقع شده است در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۴۸۹ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.این كاروانسرا مربوط به دوران صفوی می باشد .كاروانسرای آوه بین تپه آوه و آبادی مسكون جدید آن، قرار دارد كه به دوره صفوی منسوب است. با توجه به اینكه در دوره مغول تمامی شهر تحت هجوم و جنایات مغولان تخریب و دچار ركود شد، تنها یك گمان می‌ماند و آن اینكه زمان ساخت بنا را دوران صفوی بدانیم كه شاه‌عباس و درباریان به آبادی ایران علاقه‌مند بودند و به دستور شاه‌عباس كاروانسراهای متعددی در سراسر ایران ساخته است.
همچنین در این دوره مصالح آجری و پی‌های سنگی در كاروانسراهای مشابه با این بنا دیده شده كه متعلق به این دوره هستند.چهار فضای گنبدداری كه در گوشه‌های حیاط ساخته‌اند، وسعت‌های مختلفی دارند و اجزای دیوارهای آنها نیز متفاوت است. حفره‌هایی كه در اتاق‌های اطراف حیاط و صحن‌های مقابل آن وجود دارد و در پلان به شكل نیم‌دایره رسم شده، بخاری‌های دیواری بوده است. در فاصله ۲۱.۷۰ متری از جبهه ورودی كاروانسرا پلكان گنبدداری به آب انبار زیر زمینی می‌رود و دو هواكش برج مانند آب انبار هنوز برجاست.
كاربرد تجاری و اقامتی كاروانسرای آوه
به دلیل قرارگیری آوه در موقعیت استراتژیك و اقتصادی مناسب، همچنین استقرار آن بر سر راه‌های بازرگانی در دوره‌های تاریخی متعدد، كاربرد تجاری و اقامتی داشته و نمی‌توان آن را در رده‌ی كاروانسراهای نظامی دانست، چرا كه امنیت به فراوانی وجود داشته و اثری از عناصر نظامی نیز در آن یافت نشده است. از جمله دلایل دیگر دلایل، پیدا شدن ابزارهای معیشتی و وسایل زندگی در بررسی‌های باستان‌شناسانه در این محدوده است.در مورد روند شكل‌گیری بنای كاروانسرا با توجه به مدارك و شواهد موجود و قرارگیری قسمتی از این منطقه برسر راه جاده ابریشم كه در گذشته بااهمیت‌ترین راه تجاری – بازرگانی منطقه بوده، همچنین با استناد به نوع معماری و كاربرد كاروانسرای آوه كه یك كاروانسرای برون‌شهری و غیر نظامی بوده و با در نظر داشتن اهمیت آوه در دوران تاریخی صفویه می‌توان این گونه استنباط كرد كه این كاروانسرا همچون دیگر كاروانسراهای موجود در این منطقه، از كاروانسراهای عباسی بوده كه در دوران صفویه بنا شده است.
معماری كاروانسرا
كاروانسرا با مساحت حدود دو هزار و ۲۵۵ مترمربع دارای یك حیاط مركزی بوده و از جمله كاروانسراهای با پلان متقارن است كه به شكل چهار ایوانی ساخته شده است.ایوان‌های اصلی بر روی دو محور اصلی بنا – محور شمالی‌جنوبی و محور شرقی‌غربی- كه بر روی یك پلان مربع هستند، قرار گرفته‌اند. این كاروانسرا دارای فرم كلاسیك یك كاروانسراست كه تمامی فضاهای یك كاروانسرا شامل حیاط مركزی، ورودی، ایوان، حجره و شترخان را داراست.اكثر طاق‌ها و پوشش‌های فضاها گنبدی است. مصالح ساختمانی مورد استفاده در این بنا شامل سنگ و آجر است. سنگ‌های لاشه‌ای در پی به كار رفته و تا ارتفاع زیر سكوها بالا آمده كه البته در قسمت‌هایی قابل مشاهده است.
ورودی بنا در قسمت جنوبی و پس از ورودی هشتی قرار دارد كه عملكرد تقسیمات فضایی بنا را بر عهده گرفته است. در دور تا دور حیاط ۱۶ ایوانچه جهت ورود به حجره‌ها (اتاق) قرار گرفته است. تعداد ۲۰ حجره به صورت متقارن در دور تا دور حیاط و در پشت ایوانچه‌ها قرار گرفته و ۱۶تای آنها به صورت مربع در پشت ایوانچه‌ها و چهار تای دیگر با پلان مستطیل در گوشه هر یك از اضلاع قرار گرفته‌اند.در این كاروانسرا، آتشدانی داخل اتاق و آتشدانی در ایوان تعبیه شده كه آتشدان داخل اتاق جهت گرم‌كردن اتاق و غذا و در فصل زمستان استفاده می‌شده و آتشدانی كه در ایوان تعبیه شده، در فصل تابستان جهت گرم كردن غذا مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
برای ورود به شترخان از ورودی اصلی و ایوان‌هایی كه در چهار محور اصلی قرارگرفته‌اند راه تعبیه شده است. در شترخان این بنا سكوهایی برای اطراق نوكرها در مقابل آخورها قرار گرفته كه این سكوها جهت طبخ غذا نیز مورد استفاده بوده است.دیوار برخی از این سكوها به حجره‌هایی كه در گوشه اضلاع قرار گرفته‌اند با پنجره‌ای متصل شده‌اند. این پنجره‌ها جهت مراقبت از چهارپایان، اثاثیه و كالاها تعبیه شده است.هیچ‌گونه تاسیساتی در كاروانسرا وجود ندارد. تنها منبع آب، آب‌انباری در خارج از بناست كه در بخش جنوبی و به فاصله ۲۰ متری از ورودی اصلی واقع شده، این آب‌انبار دارای ابعاد نسبتا بزرگ با مخزنی به شكل دایره به قطر تقریبی ۶ متر است.
روند شكل‌گیری تاریخی و قدمت كاروانسرای آوه
با توجه به مستندات تاریخی موجود در مورد شهر آوه و با عنایت به اینكه در دوره مغول تمامی شهر تحت هجوم و جنایات مغولان تخریب و ویران شد، همچنین پس از درگذشت “تاج‌الدین آوجی” از بزرگان تشیع، عمران منطقه آوه دچار ركود شده است.كاروانسرای آوه یكی از آثار ارزشمند دوره صفویه می باشد كه در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۴۸۹ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.این كاروانسرا به صورت یك چهار ایوانی احداث شده و دارای چهار برج دیده‌بانی در چهار گوشه آن است و برای حفظ و صیانت از این اثر تاریخی به اهتمام میراث فرهنگی شهرستان ساوه هم‌اكنون عملیات مرمت و بهسازی آن در حال انجام است.
كاروانسرای آوه تاثیری فراوان بر رونق و آبادی منطقه داشته و قرارگیری مقبره‌ی شاهزاده اسماعیل(ع) در نزدیكی‌های كاروانسرا، همچنین شهر تاریخی آوه كه در جنوب بنا واقع است، همه و همه گواهی بر اهمیت و تاثیرگذاری كاروانسرا بر محیط پیرامونش است.در دوران‌های گذشته و به ویژه در عصر صفویه شهر آوه بر سر راه كاروان‌رو واقع بوده و این كاروانسرا همواره میزبان جمعیت كثیری از كاروانیان از نقاط مختلف بوده است.
درباره كاروانسراهای عهد صفوی حكایتی نقل می‌كنند كه خواندنی است: نقل است كه شاه عباس صفوی گفته بود ۹۹۹ كاروانسرا بسازند. یكی از درباریان پرسید حال كه این تعداد ساخته می‌شود چرا تعداد آنها را به هزار نمی‌رسانید؟ یك كاروانسرای بیشتر كه خرج زیادی نخواهد داشت؟ شاه عباس در پاسخ گفت برای این كه اولا گفتن هزار آسان است ولی ۹۹۹ را با تفكر بیشتر به زبان خواهند آورد. علاوه بر آن مردم وقتی عدد هزار را می‌شنوند آن را اغراق می‌پندارند، اما چون عدد ۹۹۹ را بر زبان می‌آورند این تعداد را واقعی و قطعی خواهند دانست.
