قالی شویان مشهد اردهال رسمی به جای مانده از گذشته و آئینی معنوی می باشد كه در ماه دسامبر ۲۰۱۲ در فهرست میراث فرهنگی و معنوی یونسكو به ثبت جهانی رسیده است.تاریخچه این آئین مذهبی به زمان امام محمد باقر (ع) نسبت داده اند .در اصل برگزاری این آئین از زمان شهادت امامزاده سلطانعلی، فرزند بلافصل امام محمد باقر (ع)، صورت پذیرفته است. زمان شهادت این امامزاده ی بزرگوار مصادف با ۲۷ جمادی الثانی سال ۱۱۶ هجری قمری، و مطابق با دومین جمعه ی ماه مهر می باشد. این جمعه در بین مردم منطقه به جمعه قالی نیز معروف است، و معمولا در یكی از روز های نهم و پانزدهم ماه مهر در پاییز برگزار می گردد.
روایت آئین قالی شویان مشهد اردهال
طبق اسناد موجود و همچنین نقل قول ها می توان اینگونه عنوان داشت كه در سال های پایانی قرن اول هجری قمری، اهالی كاشان قدیم (چهل حصاران) و فین كه از جور و ستم حاكمان وقت به ستوه آمده بودند، نامه ای به امام محمد باقر (ع) نوشته و آن را برای حضرت ارسال نمودند. در این نامه از امام محمد باقر (ع) تقاضا می شود تا آن حضرت یكی از فرزندان خود را برای راهنمایی و پیشوایی مردم منطقه، به سوی آنان بفرستد. امام نیز یكی از فرزندانش كه علی نام داشت و به روایتی دارای ۳۲ سال سن بود، به ایران روانه نمود. امامزاده علی در ایران به سلطان علی شهرت یافت و در فین، كاشان، خاوه، جاسب و آبادی های دیگر به تعلیم و تبلیغ پرداخت. همچنین او در مسجد جامع فین نماز می گذارد و مردم را مورد موعظه و هدایت قرار می داد. سلطانعلی در فصل تابستان نیز با همراهان و خادمان خود به اردهال و روستای خاوه می رفت.
چندین سال از آمدن سلطان علی گذشت و نفوذ روز افزون او، موجب وحشت و ترس حاكمان منطقه شد. شخصی به نام زرین كقش باریكرسفی در آن زمان حاكم منطقه بود، او پیامی به ارزق والی قم فرستاد و او را از گرایش بی نظیر مردم به سلطان علی مطلع نمود. ارزق نیز پس از شنیدن این موضوع، سر بریده ی سلطان علی را طلب نمود. و پس از مشورت و طرح نقشه ای پلید، فریبكارانه سلطان علی را به باریكرسف دعوت نمود. از آنجا كه خادمان سلطان علی از این قصد پلید آگاه كردیدند، مردم خاوه را در جریان نهادند. بدین ترتیب زرین كقش نیزدر محلی تحت عنوان دربند ازناوه، امامزاده سلطان علی را مورد حمله قرار داد و پس از چندین روز درگیری سلطان علی را در حین دعا و نماز و در مكانی كه امروز به قتلگاه شهرت دارد، شهید نمودند.
دو روز بعد، خبر شهادت امامزاده به فینی ها رسید. آنها نیز با بیل، چوب و چماق به اردهال آمدند، و در سومین روز شهادت، پیكر پاك سلطان علی را در یك تخته قالی قرار دادند و بر سر نهری كه اكنون، نهر شاهزاده حسین خوانده می شود، بردند و پیكر آن حضرت را غسل نمودند، و پس از آن در محل كنونی به خاك سپردند. روایتی دیگر نیز در این خصوص وجود دارد كه جسد پاره پاره ی امامزاده را بدون غسل در قالی نهاده و سپس به بالای تپه برده و در آنجا به خاك سپردند. بعد از آن قالی آغشته به خون امامزاده را در آب نهر شسته و غسل نمودند. در زمانی كه فینی ها در حال غسل و دفن بودنده اند، خاوه ای ها نیز از راه رسیده و به آنها كمك می نمایند. به همین دلیل است كه فینی ها در دومین جمعه ی ماه مهر به مشهد اردهال می آیند و مراسم خاكسپاری سلطان علی را زنده نگه می دارند.
زمان برگزاری مراسم قالی شویان
برگزاری مراسم سنتی و تاریخی قالی شویان مشهد اردهال بین هفته ی دوم و سوم مهر ماه، یعنی نزدیك ترین هفته به ۱۷ مهر ماه، متغیر می باشد. از آنجا كه سالگرد واقعه ی شهادت سلطان علی همانند سایر وقایع مذهبی در تقویم هجری قمری ثبت نشده است، و ثبت این واقعه بر مبنای تقویم زراعی و خورشیدی می باشد، بسیاری از نویسندگان و پژوهشگران ریشه ی آیین قالی شویان مشهد اردهال را در جشن ها و آئین های كهن ایرانیان جستجو می نمایند. روند برگزاری این مراسم نیز اینگونه بوده كه در ابتدا هفته جار انجام می گرفته است. یعنی جمعه قالی و اعلام آن به مردم منطقه، بر عهده ی بزرگان و ریش سفیدان فینی می باشد. چنانچه دومین جمعه ی پاییز با یكی از روز های سوگواری ماه محرم، رمضان و یا ولادت امامان تقارن داشته باشد، مراسم قالی شویان مشهد اردهال به یك هفته قبل یا بعد موكول می گردد.
در گذشته زمان برگزاری این آئین توسط ریش سفیدان و در معابر عمومی، گذرها، مساجد و حسینیه ها اعلام می گردید. بدین گونه كه یك نفر جارچی، جار می كشید و دیگران را از زمان و چگونگی برگزاری مراسم مطلع می ساخت. در واقع دومین جمعه از ماه مهر روز قالی شویان می باشد. اهالی فین و كاشان به این روز جمعه قالی می گویند. اكثر خانواده ها از فین و خاوه به جهت سنت دیرین خود، هر ساله در مراسم قالی شویان شركت نموده و به اردهال می آیند. از ساعات اولیه ی صبح جمعه، تعداد كثیری از فینی های متعصب كه دارای پوشش پیراهن مشكی و چماق ها و چوب های تراشیده و مخصوص خود هستند، آنها را به دست می گیرند. چوب به دستان در كنار جوی آبی كه در همجواری صحن بقعه ی شاهزاده حسین (ع) جاری می باشد، جمع شده و منتظر می مانند تا مراسم قالی شویان شروع شود.
در این میان هم تعدادی از بزرگان نذری های نقدی مردم را جمع آوری می نمایند. زمانی كه مراسم آغاز می گردد، فینی ها یا حسین گویان و در حالی كه شور و هیجان بالایی بر پا می باشد، با بالا بردن چوب های خود، برای گرفتن قالی به سوی مرقد سلطان علی كه در فاصله ی حدودی ۸۰۰ متر واقع شده است، می روند. آنان قبل از تحویل قالی از خادمین امامزاده، در صحن های جانبی حرم و نیز صحن صفا مراسم نوحه خوانی، سخنرانی و سینه زنی برگزار می نمایند. بعد از سخنرانی فینی ها نذورات را به متولی یا سرپرست خادمان آستانه تحویل می دهند، و قالی مخصوص امامزاده ی شهید را خواستار می شوند. خادمان نیز یك تخته ی لوله شده ی قالی را با پارچه ای مشكی می پوشانند و به ریش سفیدان فینی می سپارند. چوب به دستان فینی با دیدن قالی، یا حسین گویان آن را تحویل می گیرند. در این زمان انبوه جمعیت غیر فینی آن ها را احاطه نموده و همراهی می نمایند. قالی لوله شده به منزله ی نشان دادن پیكر امامزاده علی می باشد، كه در فرش پیچیده قرار گرفته است.
آنگاه از صحن صفا خارج می شوند. در این راستا، جمعیت انبوه آبادی های دیگر با نوحه خوانی و عزاداری آنها را همراهی می نمایند. در پیشاپیش دسته ی حاملان قالی، یك فرد از اهالی كاشان در حالی كه جانمازی را به سینه ی خود آویزان نموده و قرآن و تسبیحی در دست دارد، بر اسبی سوار و در حال حركت می باشد. گفته شده این عمل، نماد جا نماز امامزاده علی می باشد كه فردی از اهالی چهل حصاران آن را برای امامزاده می انداخته است. دسته ی عزاداران خاوه نیز، با حمل علم و كتل فینی ها را همراهی می نمایند. دسته های هیجان زده در این زمان چماق ها و چوب های خود را در آسمان به حركت در می آورند و همچون سپاهی خشمناك به دنبال علم به سمت چشمه سرازیر می گردند.
آنگاه قالی را در كنار نهر آورده و بر روی زمین قرار می دهند. به طوری كه جهت شستن قالی، آب را با چوب دستی های خود را به سوی قالی پاشیده و گوشه ای از قالی را خیس می نمایند. این عمل نمادین جهت شستن و غسل نمودن قالی امامزاده ی شهید صورت می گیرد. آنگاه قالی را بر دوش های خود حمل نموده و از گذرگاهی به بقعه وارد شده و چند دور قالی را در حیاط می چرخانند. وقتی كه به ایوان بقعه می رسند، شور و هیجان اوج می گیرد. در این زمان چند تن از بزرگان خاوه و فین به پیش رفته و قالی توسط بزرگان فینی به بزرگان خاوه تحویل داده می شود. خاوه ای ها نیز پس از تحویل گرفتن قالی، آن را با تشریفاتی خاص به خادمان امامزاده تحویل می دهند. اینگونه مراسم حدود ظهر به اتمام می رسد و دسته ی عزاداری برای زیارت وارد مرقد امامزاده علی می شوند.
یك هفته بعد از جمعه قالی، جهت برپایی مراسم هفت شهادت سلطان علی اهالی روستای نشلگ كه در حدود پنج یا شش كیلومتری اردهال قرار دارد، با پوشش سیاه در صحن صفا سینه زنی، نوحه خوانی و نخل گردانی انجام می دهند. آنان نخل را با پارچه های سیاه تزئین می نمایند. برخی خانواده ها نیز كه تازه عروس داشته اند. آنها را با خود به جهت خوشبختی به اردهال می آورند. در گذشته این افراد به صورت پیاده به اردهال می آمدند. گفتنی است كه از یك تا دو هفته قبل از جمعه قالی، مغازه داران، كسبه های دوره گرد، صنعت گران محلی و …. اجناس دست ساز، خوراكی ها، محصولات كشاورزی، پارچه و …. را از كاشان، فین، آران بیدگل، قم و …. به اردهال آورده و جهت فروش حدود یك تا دو هفته در آنجا مستقر می شوند. این بازار قدمتی طولانی داشته و عمر آن را یك قرن برآورد نموده اند.
معركه گیران نیز به مانند كسبه ها، از چند روز قبل از جمعه قالی به اردهال آمده و با نمایش قدرت خود، افراد را به دور خود جمع نموده و امرار معاش می نمایند. پرده خوان ها هم پرده های خود را نقش می كشند و ذكر مصایب آنها را بیان می دارند. تعزیه خوانی نیز توسط تعزیه خوان های آبادی های همجوار در كنار مراسم قالی شویان مشهد اردهال برگزار می گردد. گفتنی است كه مراسم قالی شویان مشهد اردهال در مكان های مختلفی برگزار می گردد. از جمله مزار حضرت سلطان علی كه در دامنه ی كوهی مشرف به دره ای خشك و وسیع قرار دارد و بر روی آن بقعه و بارگاهی با مساحت تقریبی ۳۵۰ متر مربع می باشد. دیگر مكان بقعه ی شاهزاده حسین است. این بقعه با مزار سلطان علی حدود ۸۰۰ متر فاصله دارد، و فینی ها شست و شوی نمادین قالی را در نهر همجوار این بقعه انجام می دهند. چوب و علم در این آئین جنبه ی نمادین دارند. چوب دستی به منزله ی شمشیر بوده و به نشانه ی رزمجویی می باشد. علم هم نشانه و نماد عزاداری محسوب می شود، كه آن را با پارچه های مشكی و سبز مزین می كنند و توسط خاوه ای ها در پیشا پیش چوب به دستان حركت می كند.
