مسجد شیخ معزالدین مراغه در خیابان خواجه نصیر، كوچه حاتمی واقع شده است .به دلیل واقع بودن در محله سالارخانه به این نام نیز موسوم است . مسجد شیخ معزالدین مراغه دارای بنیانی مربوط به دوران قبل از صفویه می باشد كه پس از تخریب ، به موجب كتیبه مرمرین منسوب به دیوارجنوبی مسجد در دوره شاه طهماسب اول دوباره سازی شده است . در دوره شاه طهماسب اول دوباره سازی شده و در دوره قاجار مجددا تعمیر و بازسازی گردیده است .
معماری بنا
این بنا به علت دخل و تصرفات مكرر فاقد ویژگیهای معماری است . شهرت این مسجد مدیون سنگ قبرهای موجود در قبرستان(حیاط) و مقبره داخل است كه جزو اسناد معتبر تاریخی منطقه می باشد. دو شبستان بزرگ و كوچك به موازات هم در طرفین دالان ورودی قرار گرفته اند . در كنار دهلیز یا دالان ورودی دو سنگ قبر كوچك دیده می شود. كه بر روی یكی از آنها تاریخ ۱۲۰۰ و بر روی دیگری تاریخ ۱۲۴۰ ه . ق نوشته شده است . شبستان بزرگ در سمت چپ دهلیز واقع شده و در داخل مسجد سنگ قبر مرمرین معزالدین كه در حفاری و خاك برداری و حیاط شمالی و در عمق دو متری به دست آمده است ، قرار دارد .
در جلوی مسجد صفه ای است كه بر روی آن سنگ قبری از جنس مرمر قرار دارد. كه برروی آن تاریخ ۸۷۱ هجری نوشته شده است . گذشته از این چند سنگ ، تعداد زیادی سنگ قبر دیگر بر روی دیوار بیرونی و داخل مسجد نصب است. كه قدمت این مسجد را تا سال ۷۷۲هجری می رساند .
آنچه از مسجد باقی مانده یك حیاط با دو در بزرگ در دو سوی شرقی و غربی آن یك مسجد بزرگ و یك مسجد كوچك ، در جانب شمالی حیاط و یك مقبره گنبد دار در پشت این دو مسجد ، در سوی جنوبی حیاط نیز حجرات و حوضخانه ای بوده كه اكنون به تل خاكی درآمده است . مسجدها در دو سقف و ستون چوبی دارند .
تزیینات مسجد
تخته های پوشش سقف هم منقش به ترنج و گل و بوته و ستونها دارای سر ستونهایی زیبا به شیوه صفویه اند . مسجد كوچك ۶ ستون چوبی در یك ردیف دارد و در مسجد دو پایه سنگی خوش تراش كتل به چشم می خورد. یكی مرمرین و دیگری خارائی- در جلو مسجد ایوانی ساخته شده است .در گوشه غربی ایوان حوضچه مرمرینی افتاده است كه بنا به روایت مجاور مسجد این حوضچه به قنداب ایام سوگواری ماه محرم اختصاص داشت. در وسط در و پنجره مسجد كوچك از سوی بیرون دو سنگ نبشته نصب كرده اند .یكی بخط ثلث و دیگری بخط نستعلیق كه این كتیبه دارای شعری در ماه تاریخ در گذشت. محمد مومن یكی از علمای شیعه مقیم مراغه به سال ۱۱۴۷ هجری قمری می باشد.
مسجد بزرگ
مسجد بزرگ ۳۶ ستون چوبی دارد و این ستونها در ۴ ردیف قرار گرفته اند قبره شیخ معزالدین برج گنبد دارای است نظیر برج غفاریه كه در اثر رطوبت و مرور زمان گنبدهای آن فرو ریخته است . در محوطه مقبره و مسجدها سنگ نبشته ها و الواح قبور متعددی وجود دارد كه از لحاظ روشن ساختن تاریخ مراغه بسیار مهم اند . مقارن طلوع ستاره اقبال شاه اسمعیل صفوی است كه می بینم ستاره بخت این خاندان ( ممعزالدین ) به افول می گراید و مقبره رو به ویرانی می نهد ولی در دوران شاه طهماسب صوفی مرد شیعی ثروتمندی بنام حاجی نبی دامن به كمر می زند و بر روی ویرانه های مسجد معزالدین مسجد و مدرسه تازه می سازد .
كتیبه
در سال ۱۳۷۲ هجری قمری نیز تعمیراتی در مسجد انجام گرفته است كه در سنگ نبشته ای بخط نستعلیق دیده میشود. شیخ معزالدین اویس بن رضی الدین ابراهیم در مراغه صدارت ، نفوذ سیاسی و معنوی داشته است .نظر به مفاد كتیبه ها و سنگ نوشته های مقبره و مسجد صاحب مقام جود و كرم و عالم نوازی و ادب پروری و هنر دوستی بوده است . مقارن طلوع ستاره اقبال شاه اسمعیل صفوی ستاره بخت این خاندان نیز به افول گراییده است . شیخ معزالدین در دهم رجب سال ۸۱۵ هجری قمری وفات یافته است ( توفی فی عاشر رجب سنة خمس عشرة و ثمانمائة ) . مسجد شیخ معزالدین در مراغه به نام وی بیادگار مانده است .
