گنبد غفاریه مراغه

گنبد غفاریه مراغه در شمال غربی شهر مراغه و در كنار رودخانهٔ صوفی‌چای قرار گرفته‌است. این گنبد در زمان حكومت ایلخانیان و توسط سلطان ابوسعید بهادرخان ساخته شده‌است.این بنای تاریخی در هفت مرداد سال ۱۳۱۲ هجری شمسی به شماره ۱۳۷ در آثار ملی ایران به ثبت رسید

وجه تسمیه

وجه تسمیهٔ گنبد غفاریه براساس آنچه كه از متون تاریخی برمی‌آید چنین است كه عارفی به‌نام «نظام‌الدین احمد بن حسین‌الغفاری» در زمان فرمانروایی «سلطان یعقوب بن حسن‌بیگ آق‌قویونلو» هنگام مراجعت از حج، عمارتی در نزدیكی این بنا احداث و املاك و باغی جهت مصارف آن وقف نمود. به‌همین جهت این عمارت و بناهای وابسته و همچنین برج مزبور به‌نام وی به «غفاریه» شهرت یافت.

معماری بنا

گنبد غفاریه با الهام از گنبد سرخ مراغه ساخته شده و به شكل مربع آجری است كه روی سكو و بر فراز دخمه‌ای استوارشده است و چهار گوشه آن بوسیله ستون‌هایی كه دارای تزیینات آجری است، زینت یافته است. درگاه ورودی بنا به سمت شمال واقع شده و دارای یك طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای باریك و بلند جنبین می‌باشد. طاق نمای مركزی را تزیینات زیبای معلقی مركب از آجر و كاشی‌های الوان سیاه و سفید و فیروزه‌ای و دو كتیبه به خط ریحان آرایش می‌دهد. معماری بنای گنبد غفاریه بنایی مربع و آجری است كه دارای دو طبقه فوقانی و زیرین می‌باشد .

ازاره ی بنا به ارتفاع ۲ متر از سنگ مرمر تراشیده سفید ساخته شده كه بعضی از قطعات آن به ابعاد ۱۵۰ در ۷۰ سانتیمتر است. مدخل گنبد به سمت شمال است و در گوشه‌های بنا، ستون‌های آجری با نقوش لوزی و در هر یك از اضلاع، دو طاق‌نما و یك حاشیه كتیبه كار كرده‌اند. این بنا در اصل دارای گنبدی دو پوش بوده كه از بین رفته و در دوره اخیر به همت سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده است.

تزیینات بنا

وجود كاشی‌های آبی فیروزه‌ای در گوشه‌های بنا، كاشی‌كاری معرق در میان تزیینات آجری و كتیبه‌های كاشی‌كاری به رنگ آبی فیروزه‌ای و مشكی، به این برج مقبره ویژگی خاصی بخشیده‌اند.

طاق نمای مركزی شامل تزیینات زیبای معلقی مركب از آجر و كاشی‌های الوان سیاه و سفید و فیروزه‌ای و دو كتیبه به خط ریحان می‌شود. كتیبه‌ای در دو سطر بالای در و كتیبه دیگری بالای طاق به چشم می‌خورد. متن كتیبه سه سطری بالای طاق علی‌رغم تحمل آسیب‌های زیاد قابل خواندن است:
امر بانشاء هذه القبه المباركه فی ایام مولانا السلطان الاعظم ظل الله فی الارض سلطان سلاطین العرب و العجم ابوسعید بهادر خان خلد الله ملكه.

كتیبه های بنا

از دو كتیبه دو سطری بالای در، بخش‌های زیادی بر جای نمانده است؛ ولی از همین مختصر می‌توان دریافت كه این كتیبه حاوی القاب و احتمالا نام شخصیتی بوده كه آرامگاه برای او ساخته شده است. با توجه به سه نشان خانوادگی بالای پنجره‌ها كه به‌صورت دو عصای پشت به پشت است، گفته می‌شود كه آن‌ها نشان خانوادگی چوگانداران هستند. این نشان همچنین در مدرسه ملكیه در بیت‌المقدس و نیز بر چلچراغی مینایی متعلق به موزه قسطنطنیه به‌همراه نام ایل ملك چوگاندار دیده می‌شود. قراسنقر در ابتدا یك غلام مملوك بود كه قلاون، او را خریداری كرد و منصب چوگانداری به او داد. بنابراین، با توجه به فقدان مدارك می‌توان پذیرفت كه گنبد غفاریه مدفن امیر مملوك شمس الدین قراسنقر الچركسی المنصوری است.

حروف كتیبه‌ها به رنگ سیاه بر زمینه‌ای سفید قرار گرفته و با اسلیمی‌هایی به رنگ آبی فیروزه‌ای تزیین شده‌اند. نماهای جانبی و نماهای پشتی، هریك به دو پنجره در داخل طاقنما مجهز هستند. بالای هر پنجره كه در چارچوبی مستطیلی قرار گرفته، با نقوش بسیار زیبایی از آجر و كاشی مینایی تزیین شده است. داخل گنبد غفاریه، یك سرداب و شبستان دارد. شبستان كه احتمالا محل عبادت یا پخش نذورات بوده، با طاق‌نماهای ساده آراسته شده و گچ‌كاری شده است.

این گنبد نیز یكی دیگر از مزارهای پنجگانه مراغه می باشد. این بنا در قسمت شمال باختری مراغه، كنار رودخانه صافی چای واقع شده و تاریخ احداث آن در فاصله بین سال های ۷۲۵ و ۷۲۸ هـ. ق است. گنبد غفاریه بنایی مربع و آجری است كه بر بالای سكویی سنگی و سردابه دخمه ای عمیقی استوار می باشد.

در چهار زاویه آن ستون هایی با نقوش لوزی یخ ساخته اند. جلو خان بزرگ آن، رو به شمال دارد و پهنای طاق زیرین به جانب خاور است. هر یك از اضلاع طرفین و عقب دارای دو طاقنما و یك حاشیه مكتوب است.

در این گنبد تمامی خطوط، ریحان است. كاشی های این بنا مخلوطی از رنگ آبی دریایی و آسمانی است. رنگ حروف كتیبه ها سیاه بوده و بر متن سفید دیوار با شاخ و برگ فیروزه قرار دارند. بالای طاق نمای مركزی ایوان بزرگ، كتیبه ای سه خطی دیده می شود.

این گنبد دارای دو طبقه فوقانی و زیرین است. ازاره ی بنا به ارتفاع ۲ متر از سنگ مرمر تراشیده سفید ساخته شده كه بعضی از قطعات آن به ابعاد ۱۵۰ در ۷۰ سانتیمتر است. مدخل گنبد به سمت شمال است و در گوشه های بنا، ستون های آجری با نقوش لوزی و در هر یك از اضلاع، دو طاقنما و یك حاشیه كتیبه كار كرده اند. این بنا در اصل دارای گنبدی دو پوش بوده كه از بین رفته و در دوره اخیر به همت سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شده است.

سرداب زیرین بنا رو به مشرق دارد، اما ورودی اتاق فوقانی شمالی و با طاقنمایی احاطه شده است. بر بالای در، كتیبه ای در دو سطر و بر بالای طاق، كتیبه ای دیگر به چشم می خورد. حروف كتیبه ها در اینجا ریحان است. متن كتیبه سه سطری بالای طاق علی رغم تحمل آسیب های زیاد قابل خواندن است: ‹امر بانشاء هذه القبه المباركه فی ایام مولانا السلطان الاعظم ظل الله فی الارض سلطان سلاطین العرب و العجم ابوسعید بهادر خان خلد الله ملكه›.

از دو كتیبه دو سطری بالای در، چیز زیادی بر جای نمانده، ولی از همین مختصر می توان دریافت كه این كتیبه، حاوی القاب و احتمالا نام شخصیتی بوده كه آرامگاه برای او ساخته شده است.

گنبد غفاریه با الهام از گنبد سرخ مراغه ساخته شده و به شكل مربع آجری است كه روی سكو و بر فراز دخمه‌ای استوارشده است و چهار گوشه آن بوسیله ستون‌هایی كه دارای تزیینات آجری است، زینت یافته است.

درگاه ورودی بنا به سمت شمال واقع شده و دارای یك طاق نمای بزرگ و دو طاق نمای باریك و بلند جنبین می‌باشد.

طاق نمای مركزی را تزیینات زیبای معقلی مركب از آجر و كاشی‌های الوان سیاه و سفید و فیروزه‌ای و دو كتیبه به خط ریحان آرایش می‌ دهد.

نشان چوگان دار:

گنبد غفاریه متعلق به دوره ایلخانان و دارای تزیینات بسیار زیبا، به ویژه انواع هنر كاشی كاری مرسوم در این دوره است. برخی از عناصر معماری در گنبد غفاریه، ایرانی نیست و همین طور در ضلع جنوبی، شرقی و غربی بنا از نشانی به نام چوگان دار استفاده شده كه در بنای دیگری در ایران مشاهده نشده است كه این نشان به نوعی هویت بنای غفاریه را مشخص می كند.

با توجه به سه نشان خانوادگی بر بالای پنجره ها كه به صورت دو عصای پشت به پشت است، در می یابیم كه آنها نشان خانوادگی ‹چوگانداران› است. این نشان، همچنین بر بنایی واقع در بیت المقدس یعنی مدرسه " امیر ایل ملك" كه مدرسه ملكیه گفته می شود و نیز بر چلچراغی مینایی متعلق به موزه قسطنطنیه، به همراه نام " ایل ملك چوگاندار" دیده می شود.

درباره تزیینات و حتی معماری بناهای دوره ایلخانی، بالاخص گنبد غفاریه مراغه به قدر كافی صحبت نشده است. برخی از تزیینات بناها، مانند كاشی معرق و تكنیك جدید كاشی لعاب پران، در این دوره شكل گرفته و از این دوره كاربرد كتیبه های كاشی معرق به صورت جدی فراگیر شده است. با بررسی تزیینات گنبد غفاریه و نمونه های مشابه آن، به ویژه در دوره ایلخانی، می توان به دسته بندی جامعی از تزیینات این دوره دست یافت. پرداخت اطلاعات در پژوهش حاضر به شیوه توصیفی، مقایسه ای و تحلیلی بوده و روش یافته اندوزی در آن به صورت كتابخانه ای و میدانی است و تقریبا هفده بنا از دوره های مختلف مثل گنبد سرخ، گنبد سلطانیه، مسجد جامع اشترجان و... گونه شناسی شده است. حاصل این مطالعه، شناخت تزیینات گنبد غفاریه، برج مقبره های پیشین و بناهای هم عصر گنبد است. در این گنبد تزیینات متنوعی به كار رفته كه منشا آن در این دوره و از نمونه های اولیه این تزیینات است.

در این بنا، رنگ - كه در گنبد سرخ كم استفاده شده و به آبی فیروزه ای منحصر است - بسیار مورد استفاده قرار گرفته است، رنگ های سیاه، سفید و آبی تیره تا آبی روشن. حروف كتیبه ها به رنگ سیاه بر زمینه ای سفید قرار گرفته و با اسلیمی هایی به رنگ آبی فیروزه ای آذین شده اند. نماهای جانبی و نماهای عقبی، به عوض آنكه مثل نماهای گنبد سرخ، بسته و فاقد هر گونه وزنه ای باشند، هر یك به دو پنجره در داخل طاقنما مجهزند. بالای هر پنجره كه در چهار چوبی مستطیل قرار گرفته، با نقوش بسیار زیبایی از آجر و كاشی مینایی تزیین شده است. بالای این تزیینات، نواری قرار گرفته كه با سه نشان خانوادگی صاحب آرامگاه آذین شده است. شبستان اصلی با گچ سفید اندود شده و دارای طاقنماهای مسطح عریضی با مقرنس است.

نحوه دسترسی

آدرس : استان آذربایجان شرقی، مراغه، خیابان شهید صدوقی، جنب رودخانه صوفی چای، پارك گنبد غفاریه