آتشكده آذر برزین مهر ، یكی از آتشكده های زرتشتیان و یكی از سه آتشكده مهم و بزرگ ایرانیان قبل از اسلام است. آتشكده آذر برزین مهر كه شامل سه كلمه است در زبان پهلوی به این معنا می باشد :آذر در آیین مزدیسنا (كیش زرتشت)، نام ایزد نگهبان آتش است و آتش، نشانه آشكار حضور اهورامزدا است كه از آسمان، فرود آمده و ضد دیوان و ستمگران می‌جنگد. این ایزد، در كتاب اوستا، با عنوان «پسر اهورامزدا» خطاب شده، كه نشان‌دهنده بلندی جایگاه او در كیش زرتشت است.آذر (آتش)، پیام‌بر (یا پیك) میان مردم و اهورامزداست و مقدس شمرده می‌شود؛ آتش مقدس، در روندی طولانی و دشوار، تطهیر می‌گردد؛ چنان‌كه شانزده آتش از منابع مختلف، گردآوری شده و آنگاه ۱۱۲۸ بار آن را تطهیر می‌كنند و این فرایند، یك سال طول می‌كشد و آتش بهرام، پدید می‌آید.
برزین مهر
بر پایه باورهای اساطیری ایران؛ در جهان، پنج گونه آتش مینوی مقدس وجود دارد. برزین‌مهر، گشنسب و فرنبغ، از گونه آتش مقدس سپِنیشت می‌باشند كه برای ساختن آن: یك‌هزار آتش، از جاهای گوناگون، فراهم گردیده و در جریان مراسمی دشوار، آتشی یگانه پدید آمده و سرانجام آتش بلندسود (كه مینوی آتش‌هاست) از نزد اهورامزدا پایین آمده در آن جای گرفته و روانِ آتش می‌گردد.آتش را در ظرفی به نام آتشدان (یا آفرینگان) نگهداری می‌نمایند كه در میان ساختمان آتشكده جای می‌گیرد. آتشكده، مكان مقدس و نیایشگاه زرتشتیان است. روایت است كه اهورامزدا، خود، سه آتش برزین‌مهر، فرنبغ و گشنسب را به صورت آتش بهرام نشانید.
این سه آتش، از ایزد بهرام و سروش، پشتیبانی و یاری می‌گیرند. آتشكده آذربرزین مهر كه ویژه ی كشاورزان یا برزگران بوده در ارتفاع ۲۰۶۱ متری از سطح دریا بروی كوه ریوند سبزوار در استان خراسان رضوی قرار دارد.
خانه دیو
آذر برزین مهر داورزن به چهار طاقی یا خانه دیو شهرت دارد. از نظر و باورهای اساطیری ایرانیان باستان پنج گونه آتش مقدس وجود دارد كه برزین مهر یكی از آنها می باشد.نام آتشكده آذربرزین مهر سبزوار در كتاب اوستا “كهن ترین نوشتار ایرانیان و كتاب دین زرتشت” آمده است همچنین حكیم توس نیز به خوبی به مكان و نام این آتشكده باستانی در شاهنامه خود اشاره می كند.
ای دریغا شهر نیشابور آن ریوند پاك كاذر برزین فروزان گشت از روستای او
ای دریغا خطه كشمر كه دست زردهشت كشته سروی ایزدی در خاك مینوسای او
به گمان برخی از تاریخ دانان دلیل این كه از این آتشكده كمتر یادی دیده ایم این است كه هنوز بنایی از آن نیافته اند. اما برای دو آتشكده ی آذر فرنبغ و آذر گشسب، توانسته اند بناهایی را بیابند. البته شاید دلایل دینی نیز مطرح بوده و یا ممكن است این بنا به وسیله ی فاتحان مسلمان در نخستین سده های ظهور اسلام از میان رفته باشد. نقل است عبدالله عامر، هنگام فتح شهر نیشابور، آتشكده ی قهندز را ویران می كند و به جای آن مسجدی جامع می سازد.
پس از آن به خواهش زرتشتیان شهر، اجازه ساخت آتشكده ای دیگر را به دور از مسجد می دهد. آتش آذربرزین مهر سبزوار تا زمان گشتاسب “پادشاه بلخ در زمان زرتشت” در گردش بوده. تا اینكه زرتشت دین آورد و گشتاسب شاه دینش را پذیرفت، آنگاه گشتاسب آتش مقدس را در كوه ریوند ” ناحیه ای میان نیشابور و سبزوار” در آذر برزین مهر قرار داد
معماری آتشكده
آتشكده ی آذربرزین مهر دارای دو دهلیز است كه مدخل اصلی با گذر زمان مسدود شده است. بنا به گفته ی بومیان منطقه ادامه ی این دهلیز به معبدی كه همان آتشكده ی معروف “آذربرزین مهر” است، منتهی می گردد.از آخرین نقطه ای كه حركت با خودرو ممكن است تا پای قلعه حدود یك كیلومتر راه باشد كه پس از حدودا یك ساعت پیاده روی و كوهپیمایی و گذر از دره ای سرسبز زیبا به این آتشكده می رسیم. در كنار آتشكده آذر برزین مهر گیاهی به نام ریواس موجود است. كه طبق گفته ها در دوران آریایی ها – هزاره اول تا سوم پیش از میلاد، از ریواس نوشیدنی به نام هَومَه درست میكردند كه از آن در مراسم آیینی و مذهبی خود استفاده می نمودند.
آتشكده آذر برزین مهر كه یكی از جاذبه های تاریخی شهرستان سبزوار می باشد. در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۰۳۵ به فهرست آثار ملی كشور اضافه شده است.
تاریخچه
به گمان برخی ، از آن روی از این آتشكده كمتر یادی دیده‌ایم كه هنوز برای آن ، بنایی نیافته اند اما برای دو آتشكده ی آذر فرنبغ و آذر گشسب ، توانسته اند بنا هایی را بیابند . البته شاید ملاحظات دینی نیز مطرح بوده و یا ممكن است بنای آذربرزین مهر به وسیله ی فاتحان مسلمان در نخستین سده های ظهور اسلام از میان رفته باشد . همچنان كه در تاریخ نیشابور می خوانیم :
عبدالله عامر ، هنگام فتح شهر ، آتشكده ی قهندز را ویران می كند و به جای آن مسجدی جامع می سازد . سپس به خواهش زرتشتیان شهر ، ساخت آتشكده ای دیگر را دور از جامع اجازه می دهد كه به « كوچه ی آتشكده » معروف می شود. موضوعی كه در دیگر جا های كشور نیز فراوان سراغ داریم .
با توجه با اوستا و دیگر نگاشته‌ها، ریوند ناحیه ای میان نیشابور و سبزوار بوده ( كه البته نیشابور را هم دربر می گرفته است ). و چون اشاره به كوهستانی بودن محل قرار گرفتن آتشكده شده ، روستای « برزنون » در این منطقه می تواند جایگاه این نیایشگاه بوده باشد . چرا كه این روستا كوهستانی است و گستره ی كوهستانی و تپه های بلند و مشرف بر دشت های بزرگ می تواند جایگاهی مناسب برای بنای یك آتشكده باشد. البته از سوی دیگر نام این روستا كه اهالی منطقه آن را « برزنون » می گویند. شاید همان « برزین » بوده باشد كه با گذشت زمان به شكل « برزنون » درآمده است .
به هر روی ، تا زمانی كه سندی نوشتاری یا نشانه ای از این نیایشگاه كهن یافت نشود .گفته ها از روی گمان بوده و هیچ یك ، سخن پایانی نخواهد بود .
نحوه دسترسی
آدرس آتشكده آذربرزین مهر : مشهد،۴۰ كیلومتری شمال غربی شهر سبزوار، ۵ كیلومتری شمال روستای فشتنق، حومه شرقی
