شب یلدا كه در اصطلاح محلی “چله‌نشینی” خوانده می‌شود از دیرباز در نقاط مختلف كشور با برخی آداب و رسوم خاص همراه بوده است كه بعضا ریشه در فرهنگ مردمان هر منطقهای از این مرز و بوم دارد و از جمله می‌توان به سنت كف‌زنی شب چله در شهرستان گناباد در جنوب استان خراسان رضوی اشاره كرد.
شیوع ویروس كرونا، آیین سنتی یلدا را در یكی دو سال اخیر تحت تاثیر قرار داده است و امسال، علیرغم بهبود نسبی شرایط و رنگ‌بندی كرونایی، همچنان گنابادی ها به دلیل وجود كرونا و با هدف پرهیز از حضور در اجتماعات شلوغ، پرازدحام و پرخطر، با شرایط محدودتر و بیشتر به صورت محافل كوچك خانوادگی، به استقبال این سنت دیرینه و آبا و اجدادی رفته اند.
امسال وضعیت برگزاری آیین سنتی شب یلدا، نسبت به سالیان گذشته تفاوت می كند و شهروندان گنابادی تلاش دارند با رعایت موازین پیشگیرانه، سلامت عمومی را حفظ كرده و این ویروس موذی را، كه چون مهمان ناخوانده‌ای پشت درها به كمین نشسته، به خانه ها راه ندهند.
آداب و رسوم كهن، به خصوص شب چله آنچنان در باور مردم گناباد ریشه دارد، كه با وجود محدودیتها به سبب شیوع كرونا، به فراموشی سپرده نمی شود با این وجود مردم گناباد نمی خواهند شادمانی زودگذر یلدا را به بهای به خطر انداختن سلامت خود و خانواده به خزان تبدیل كنند.
كف‌زنی یلدا
آیین شب یلدا یا چله، ریشه در باورهای كهن مردم ایران دارد كه در آستانه نخستین شب زمستان و طولانی ترین شب سال، ایرانیان باستان با این باور كه فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها كم كم بلندتر شده و تابش نور ایزدی افزایش می یابد، به استقبال آن می‌رفته اند.
در ادبیات خراسان به جای شب یلدا از واژه های شب چله و یا چله نشینی نام برده شده است و مردم گناباد در جنوب استان خراسان رضوی نیز سال های سال با آداب و رسومی خاص و از جمله كف‌زنی در شب چله، به استقبال فصل سرما و زمستان رفته و از پروردگار متعال فصلی پربارش و نعمت طلب می كرده‌اند.
آیین “كف‌بیخ” یا كف‌زنی یكی از سنتهای زیبای مردم خونگرم جنوب استان خراسان رضوی است كه بیشتر در شب یلدا رواج دارد. كف‌بیخ نوعی دسر یا شیرینی سنتی است كه به بستنی زمستانی نیز معروف است.
روستای تاریخی “زیبَد” از توابع شهرستان گناباد از جمله مناطقی است كه هنوز هم این رسم زیبا، در بسیاری از دورهمی‌ها و به اصطلاح «چراغونی‌های» زمستانی آن به‌خصوص در شب چله اجرا می‌شود.
كف، از ریشه گیاه چوبك یا در اصطلاح محلی “بیخ” به دست می‌آید و برای درست كردن آن در وهله نخست ریشه‌های گیاه چوبك را در آب خیسانده و به قطعه‌های كوچك تقسیم می‌كنند و بعد از زدودن لایه‌های سفت، بخش نرم و كرِمی رنگ آن را سه بار متوالی در آب می‌جوشانند تا تندی آن برطرف شود و سپس مایع حاصل از آخرین مرحله جوشاندن ریشه چوبك را در ظرف بزرگ سفالی به نام “تغار” می‌ریزند.
مردان و جوانان فامیل با وسیله ای كه معمولا از ساقه های نازك درست درخت انار درست شده و آن را “دسته گز” می گویند، مایع مربوطه را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت كف درآید. این كار باید در محیطی سرد انجام شود تا مایع كف كند.
كف آماده شده پس از درآمیختن با شیره انگور و یا شكر، با مغز گردو و پسته تزیین شده و برای خوردن و پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شود.
گنابادی‌ها از عصر آخرین روز پاییز اقدام به تهیه كف می‌كنند و بیش از یك ساعت آن را به هم می‌زنند تا كف غلیظی به دست آید و برای شیرین كردن كف در قدیم از شیره انگور استفاده می‌شد كه اكنون عمدتا از شكر به این منظور بهره گرفته می‌شود. هنگام كف زنی تمام اعضای خانواده به شادی و سرور و شوخی با یكدیگر می‌پردازند و شبی ماندگار را برای خود رقم می‌زنند.
مردم گناباد در گذشته برای شب یلدا از تولیدات خود شامل هندوانه دیمه، انار، انگور، كشمش، تخم كدو و برگه زردآلو استفاده می‌كردند و هر خانواده با محصول تولیدی خود از مهمانان این شب پذیرایی می‌كرد. یكی دیگر از سنتهای مردم گناباد در شب یلدا دیدار خانواده تازه دامادها از خانواده تازه عروس بود و خانواده عروس هم با هدایایی و از جمله محصولات تولیدی خود از خانواده داماد پذیرایی می كردند.
اكنون نیز مردم گناباد با حضور در منزل بزرگ خاندان، پهن كردن سفره، خواندن شاهنامه فردوسی و دیوان حافظ و گرفتن فال حافظ، دور هم جمع می‌شوند و كانون خانواده را گرم نموده و به آن صفا می‌بخشند.
به اعتقاد گذشتگان، در شب یلدا خورشید دوباره متولد می شود و در زمستان در واقع دوران كودكی خود را سپری می كند و در حقیقت بهار فصل جوانی خورشید،تابستان سن كمال آن و پاییز هم زمانی است كه به پیری می گراید و این روند هر سال ادامه دارد.
قومیت های مختلف در شب یلدا از آداب و رسوم گذشته خود صحبت و با حضور در میان بزرگان به نوعی تجدید دیدار می كردند.
در گذشته مردم سعی می كردند آن چه را از زمین خود برداشت می كردند در این شب استفاده كنند و تمام طول پاییز برای جمع آوری تنقلات و خوراكی های ویژه این شب و پخت شیرینی و نان های خانگی اقدام و هم چنین چند روز مانده به شب یلدا آنها را نمك می زدند و یا در روغن تفت می دادند.
خراسان شمالی و خراسان رضوی به دلیل دارا بودن اقوام مختلف، آیین های گوناگونی را در هر یك از ایام سال دارد، در برگزاری شب یلدا اشتراك های فراوانی بین اقوام مختلف استان به چشم می خورد.
مردم در قدیم معتقد بودند میان فرشته خوبی و بدی در این شب جنگی در می گیرد كه با شكست اهریمن (فرشته بدی) در طلوع آفتاب به پایان می رسد.
شب نشینی در خانه پدربزرگ ها به دلیل احترام و حرمتی كه ایرانیان برای پدران و مادران قائل هستند، انجام می شود.
در این شب، پدربزرگ ها و مادربزرگ ها با شاهنامه خوانی، تفال به دیوان حافظ و قصه گویی و روایت كردن داستان های طولانی از اسطوره های باستان، میهمانان خود را سرگرم می كردند.
خواندن ترانه های دنباله دار بومی، با مضامین عاشقانه یا امید و صمیمیت، نقالی خوانی در كنار بهره مندی از هنرمندی نوازندگان و بخشی ها كه بیشتر در روستاها فعالیت داشتند، از جمله آیین هایی است كه بیشتر در میان كردها مرسوم بود.
بیشتر میوه ها در حكم واكسنی برای پیشگیری از بیماری و به ویژه سرما خوردگی بوده است.
از آن جایی كه طولانی بودن شب یلدا دغدغه ایجاد می كرد، مردم سعی می كردند با تفال زدن به دیوان حافظ كه اشعاری سراسر شور و پاكی است، امید به زندگی را برای میهمانان به ارمغان بیاورند و این شب دراز را كوتاه كنند.
ˈشب یلداˈ یا همان شب ˈولادت نورˈ شبی برای شادی، محبت و مهرورزی به عزیزان و شب شكرانه نعمت های بیكران خداوند است.
مهمترین رسم مردم گناباد در شب یلدا از دیرباز، صله ارحام بوده است كه همچنان رواج دارد و تمامی اعضای خانواده كه حتی شاید در طول سال همدیگر را از نزدیك نمی دیدند، در این شب به خانه بزرگ خانواده رفته و شب را با وی سپری می نمودند و خوشبختانه این رسم نیكو در خانواده های كنونی گناباد نیز وجود دارد.
از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد ۱۴۸ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. كه در این میان قنات قصبه به عنوان تنها اثر ثبت شده خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی یونسكو از جایگاه خاصی برخوردار است. و از مجموع آثار تاریخی و گردشگری گناباد ۶۰ اثر سابقه چند هزار ساله دارد.۱۲ آیین سنتی گناباد هم در فهرست میراث معنوی كشور به ثبت رسیده است.مركز شهرستان ۹۳ هزار نفری گناباد در ۲۸۷ كیلومتری جنوب مشهد واقع است.
