در فرهنگ كهن ما ایرانیان آداب و رسومی به درازای تاریخ این سرزمین وجود دارد كه هر كدام از آنها، گویای بخش بزرگی از فرهنگ غنی و تمدن سترگ این مرز و بوم است و در این بین آیین “كف‌زنی در شب یلدا” یكی از آیین های سنتی مردم تربت حیدریه است.
در بین اقوام و طوایف ایران زمین، ساعت‌های پایانی روز سی‌ام آذر یا ساعت‌های آغازین روز یكم بهمن به ” شب یلدا ” یا “شب چله” معروف است كه به طور كلی به شیوه‌ای مشابه برگزار می‌شود.اما طی این شب در نقاط مختلف ایران، آداب و رسوم خاص اقوام و طوایف ایرانی نیز برگزار می‌شود كه معرف خرده فرهنگ خاص آن محدوده جغرافیای ایران است.
كف‌زنی سنتی چند هزار ساله در خراسان بزرگ
یكی از برنامه‌های خاص شب یلدا در بخش‌های جنوبی این پهنه شرقی كشور است كه البته در هر بخش آن به شكلی تهیه و در آیین خاص شب یلدا اجرا می‌شود.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت‌حیدریه در این خصوص گفت:پرونده آیین “كف‌زنی” شهر بایگ تربت‌حیدریه ۲۲ اسفند سال ۹۵ به شماره ۱۳۸۸ در فهرست میراث معنوی و آثار ناملموس ملی به ثبت رسید و اكنون به دنبال آن هستیم تا پرونده غذاهای بومی این منطقه كه البته “حلواجوزی” هم جزیی از آن است را در نوبت ثبت ملی قرار بدهیم.
علی محمدی افزود: ثبت و معرفی چنین مراسم مادی و معنوی ضمن آن كه باعث اتحاد و همدلی مردم می‌شود از نابودی و فراموش شدن آنها نیز جلوگیری می‌كند و بر غنای فرهنگی منطقه نیز می‌افزاید.
معرفی آیین كف‌زنی در تربت‌حیدریه
یك محقق و پژوهشگر تاریخ شفاهی تربت‌حیدریه در معرفی آیین كف‌زنی به خبرنگار ایرنا گفت: بر اساس رسمی قدیمی، یكی از مهمترین آیین‌های بومی در شب یلدای این خطه، سنت زیبای كف‌زنی است كه از شب نشینی های زمستانی منطقه محسوب می‌شود.
آرزو علومی‌بایگی افزود: ماده اولیه كف یا به تعبیر امروزی‌ها “بستنی زمستانی” ریشه گیاهی به نام “چوبك” یا “بیخ” است كه بعد از كندن پوست و قطعه‌قطعه كردن چوبك، آن را چند بار در آب جوشانده و سپس در ظرفی به نام تغار ریخته و با افزودن سفیده تخم‌مرغ به آن، با چوبی مخصوص به نام “دسته گز” كه از تركههای نازك به هم بسته شده درخت گز، انار یا آلوچه ساخته می‌شود، آب جوشیده را هم می‌زنند تا به صورت كف درآید و بعد از سفت و شیرین شدن، همراه با مراسم شادی و قصه‌گویی آن را تناول می‌كنند.
وی ادامه داد: ساكنان منطقه از همین كف برای تهیه حلواجوزی كه آن نیز سوغات مخصوص تربت‌حیدریه است استفاده می‌كنند.
او اضافه كرد:بر اساس اعتقاد دیرین، بومیان این خطه معتقدند شیره ریشه تلخ گیاه را با یاری دسته گزی باید آن قدر بر گرد تغار چرخاند تا از خود بی خود شود و تمام هستی اش را در كف نهاده و بیرون ریزد.
محقق و پژوهشگر تاریخ شفاهی تربت‌حیدریه در بخش دیگری افزود: تربتی‌ها در شب یلدا و هنگام خوردن شب چره‌های زمستانی علاوه بر تفال به حافظ و فردوسی و مثنوی‌خوانی، به قرائت اشعاری با لهجه محلی نیز می‌پردازند.
علومی‌بایگی گفت: بر اساس گاه شمار بومی و قدیمی چله كلون یا بزرگ زمستان، از فردای این شب یعنی از یكم دی ماه آغاز و تا ۴۰ روز (۱۰ بهمن) ادامه دارد و چله خرد از ۱۱ بهمن ماه آغاز می‌شود و در آخر این ماه به پایان می‌رسد.
وی ادامه داد:۱۰ روز نخست اسفند را مردم به نام اَهمَن و بهمن نامگذاری كرده‌اند كه این دو بیتی محلی مصداق آن است
مویوم اَهمَن مویوم بَهمَن
هیزوم بیار به خَرمَن
گندُم بیار به صَد مَن
كی هر چی د چِیلَّه كُلو و چِیلَّه خُورد بِنِبَری یه
هَمَش به عُهدَه یی مَن
این پژوهشگر در تشریح این ابیات گفت: ۲ اسطوره زمستانی به نام‌های اهمن و بهمن در دهه نخست اسفند در كوچه و خیابان راه افتاده و ادعا می‌كنند هر چه در چله بزرگ و چله كوچك باران و برف نباریده، در این ایام این اتفاق خواهد افتاد و لذا از شهروندان می‌خواهند هیزم جمع كنند، خرمن خرمن و مقدار زیادی گندم ذخیره و به میزان صد من بیاورند و جشن و سرور به پا كنند كه می‌خواهد جبران بارش برف و باران در این چند روز شود.
علومی افزود: اهالی این خطه معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌كنند و بر این اساس ریش سفید خانواده در حالی كه با چاقو هندوانه را می‌برد می‌گوید: “بلایای خودمان را امروز بُریدیم”.
مركز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت حیدریه در ۱۵۰ كیلومتری جنوب مشهد واقع است.
