كاروانسرای باغ شیخ ساوه یا كاروانسرای عبدالغفارخان (باغ شیخ) مربوط به اوایل دوره قاجار است. در شهرستان ساوه، شش كیلومتری جاده ساوه، مجاور روستای باغ شیخ واقع شده است. این كاروانسرا كه به بزرگترین كاروانسرای باستانی ایران شهرت دارد. از زیباترین كاروانسراهای واقع در دشت فلات بوده، همچنین آب انبار و حسینیه ای نیز در این مكان احداث شده است. این كاروانسرا در تاریخ ۱۴ مهر ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۱۸۵ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخچه بنا
كاروانسرای عبدالغفارخان (باغ شیخ) در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار توسط یكی از خوانین منطقه به نام عبدالغفارخان خلج در مسیر قم، اصفهان به همدان و قزوین و تبریز ساخته شده است. روستای باغ شیخ از روستاهای باستانی ساوه محسوب می شود. در این منطقه علاوه بر كاروانسرا چندین اثر و بنای تاریخی من جمله آب انبار، تكیه و محوطه ای باستانی با آثاری متعلق به دوره سلجوقی و ایلخانی به چشم می خورد.
معماری بنا
كاروانسرای عبدالغفارخان باغ شیخ با مساحتی در حدود ۴۸۰۰ متر مربع به لحاظ معماری در زمره كاروانسراهای چهارایوانی اقلیم گرم و خشك ایران محسوب می شود. بنا دارای پلانی چهار وجهی با دو برج دوازده ضلعی در طرفین ورودی و دو برج مدوردر جهت مقابل است. راه ورود به كاروانسرا از میانه ضلع جنوب شرقی بوده و این جبهه از بنا با ارتفاعی معادل دو طبقه، تشخص ویژه یافته است. در سردر ورودی بنا جای خالی كتیبه ای دیده می شود كه احتمالا حاوی تاریخ ساخت بنا و نام بانیان آن بوده است. نمای خارجی این ضلع از كاروانسرا از ردیف طاق نماهایی عمیق در طرفین سردر تشكیل شده و بر اهمیت ورودی تاكید دارد.
ورودی بنا
بعد از سردر ورودی، هشتی وسیع و مرتفعی قرار دارد كه طاق این قسمت از بنا با كاربندی و مقرنسهای گچی و زیبا تزئین یافته است. فضاهای دو طبقه پیرامون هشتی آن را به تیمچه ای كوچك تبدیل كرده است . كلاهكی هشت وجهی در میانه طاق هشتی بر فراز نمای این جبهه بنا از داخل و خارج كاروانسرا به چشم می خورد. كه به این ترتیب هر چند چهار نمای حیاط شكلی مشابه دارند لیكن نمای این ضلع مهمتر از دیگر نماها جلوه می كند. بنا دارای حیاطی مربع شكل با اضلاعی در حدود ۳۷ متر است. در هر ضلع حیاط، ایوانی در میانه قرار دارد كه به جز ایوان جبهه ورودی در انتهای هر ایوان اتاقی به صورت شاه نشین قرار گرفته است.
در طرفین هر كدام از ایوان ها سه ایوانچه كه هر كدام به حجره ای مرتبط است قرار دارد. مجموعا در هر ضلع از بنا شش ایوانچه و حجره ساخته شده است. در تمامی حجره ها برای گرمایش و طبخ غذا، بخاری دیواری تعبیه شده است.
فضاهای دور حیاط برخلاف اكثر كاروانسراها، هم سطح حیاط بوده است . از چهار كنج حیاط درگاه های ورود به فضای اصطبل و راه پله منتهی به بام تعبیه شده است. فضاهای اصلی اصطبل كه در چهارگوشه حیاط قرار گرفته اند. دارای پلان مربع با یك ستون آجری قطور در میانه است.از طریق دو فضای بازویی شكل در پشت حجره ها امتداد یافته اند. ردیف سكوها در یك سوی فضای اصطبل به عنوان بارانداز قرار دارند. در ساخت بنا از مصالحی همچون آجر و سنگ در پی سازی استفاده شده است. همچنین در سردر ایوان ها و همچنین فضای هشتی ورودی از تزئینات گل انداز آجری استفاده شده است.
ثبت ملی
این اثر در سال ۱۳۵۴ و به شماره ۱۱۸۵ در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است. اخیرا نیز اقدامات لازم در خصوص تهیه مستندات بنا جهت گردآوری پرونده و ارائه آن به عنوان یكی از گزینه های ثبت در فهرست میراث جهانی یونسكو توسط اداره كل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مركزی انجام شده است.
