آداب و رسوم خواستگاری در ایل قشقایی و ماجرای شیر قالی

آداب و رسوم خواستگاری در ایل قشقایی و ماجرای شیر قالی یكی از رسومات جالب و خواندنی می باشد . مردم هنر دوست و هنر مند ایرانی كه آوازه هنرشان بخصوص فرش ایرانی به گوش و خانه جهانیان نفوذ كرده  و در مهمترین كاخها و دیدنی ترین موزه ها فرش ایرانی حرفی برای گفتن دارد . حتما در برخی از رسومات ایرانی جایی دارد . یكی از این رسومات خواستگاری ایل عشایر می باشد .در گذشته در اغلب خانه ها در ایران یك دار قالی برپا بود و زنان و دختران مشغول به بافتن فرش بودند. این قضیه امروز به شكل كمرنگ تری اتفاق می افتد، اما هنوز در خانه های روستایی می توانند صدای خوردن دفه (وسیله ای آهنی و سنگین برای كوبیدن گره های فرش) بر فرش شنیده می شود.

نقش و نگارهای زیادی را می توان بر روی فرش ها مشاهده كرد. برخی از این نقوش از آنجایی كه راوی یك داستان هستند بسیار مورد توجه قرار دارند. تا زمانی كه به راز پنهان شده در پشت این فرش آگاهی نداشته باشید بدون شك قالیچه ای كه مشاهده می كنید مانند تمام قالیچه هایی خواهد بود كه تا به حال دیده اید. تغییر نوع نگاه شما به قالیچه ها زمانی اتفاق می افتد كه متوجه می شوید فرش ها نیز به زبان خود قادرند داستانی شیرین و شنیدنی برای شما تعریف كنند.

از جمله فرش هایی كه با نقش و نگارهای موجود بر روی آن شهرت زیادی دارد، فرش هایی هستند كه به دست دختران قشقایی، زمانی كه برایشان یك خواستگار می آمد بافته می شد.

ایل قشقایی

مركز اصلی ایل قشقایی استان فارس است، اما می توان این ایل را در دیگر استان های كشور نیز مشاهده كرد. ایل قشقایی یكی از اتحادیه های ایلی ایران است و قومیت های مختلفی از جمله كرد، عرب، ترك و لر را می توان در آن مشاهده كرد. البته خوب است بدانید كه اغلب قشقایی ها ترك هستند و تقریبا تمام آن ها به تركی اغوز تكلم می كنند. مذهب اكثر قشقایی ها نیز شیعه است. مراسم خواستگاری ایل قشقایی مراتب جالبی دارد.

از جمله استان هایی كه این ایل در آنها ساكن هستند می توان به استان های چهارمحال و بختیاری، خوزستان، اصفهان، قم، مركزی، كهگیلویه و بویر احمد و حتی قم اشاره كرد.

قشقایی ها در دوره های مختلف به كشور ایران كوچ كرده اند و عشایر ترك زبان نیز در سراسر ایران پراكنده شده اند. مستقر شدن عشایر ترك زبان در دوره های سلجوقی، تیموریان و صفویه بسیار رواج داشت و در حال حاضر نیز حدود ۹۲۳ هزار نفر از جمعیت ایل قشقایی در كشور ایران در حال زندگی هستند.

نحوه جواب دادن دختران قشقایی با بافت قالیچه

قالیچه ها علاوه بر آنكه می توانند ذات هنر را به خوبی نشان دهند روایتگر یك داستان نیز هستند. از آنجایی كه حیوانات در زندگی عشایر نقش زیادی دارند در فرش ها و قالیچه ها نیز می توان حضور آن را مشاهده كرد. از جمله قالیچه هایی كه توسط دختران قشقایی بافته شده و در نوع خود بسیار جالب توجه است قالیچه هایی است كه در آن ها شیر نقش اول را ایفا می كند.نسل شیرها حدود ۱۰۰ سال پیش منقرض شده است اما قدرت و شجاعتی كه این حیوان در وجود خود داشت هنوز در یاد و خاطره عشایر باقی مانده است و می توان این یاد و خاطره را در نقش هایی كه بر روی فرش ها می بافتند به وضوح مشاهده كرد. یكی از زمان هایی كه دختران قشقایی در ادوار گذشته شروع به بافتن نقش شیر می كردند زمانی بود كه از آنها خواستگاری می شد.

یكی از رسم های عشایر استان فارس برای خواستگاری ایل قشقایی این بود كه از طرف مقابل مدتی را در خواست می كردند تا به خوبی در مورد این موضوع فكر كرده و مشورت كنند و در نهایت نظر خود را در مورد خواستگاری مطرح كنند. این قضیه چند ماه به طول می انجامید و در این مدت نیز دختر به اندازه كافی وقت داشت تا برای همسر آینده اش فرش ببافد.

دم شیر چگونه جواب خواستگاری را مشخص می كند؟

در خواستگاری ایل قشقایی، بر روی فرشی كه دختر می بافت یك نقش شیر دیده می شد. از آنجایی كه شیر نیز نماد قدرت، صلابت و شجاعت بود دختر نیز به این واسطه اعلام می كرد كه همسر وی نیز باید همچون شیر، قوی و شجاع باشد. بعد از آنكه خانواده دختر در مورد خواستگار، به نتیجه رسیدند كار بافت قالیچه نیز تمام شده و آنها فرش مورد نظر را به نزد خانواده داماد می فرستادند.وقتی پسر تای فرش را باز می كرد با قالیچه ای با طرح شیر مواجه می شد و از جهت دم آن متوجه می شد كه جواب خانواده دختر به خواستگاری وی چه خواهد بود. اما این پسر چگونه متوجه جواب می شد؟ اگر دم شیر به سمت بالا بود به معنی جواب مثبت خانواده دختر بود اما اگر دم شیر به سمت پایین بافته شده بود به این معنی بود كه خانواده دختر با این ازدواج موافق نیستند.

البته علاوه بر جهت دم شیر می توان از روی حالت شیر نیز جواب مثبت و منفی را دریافت. معمولا دخترانی كه جواب مثبت به خواستگاری پسری می دادند شیرهای بافته شده را در حال نعره زدن و بسیار سرحال و بشاش می بافتند، اما زمانی كه جواب یك دختر منفی می بود شیری كه نقش آن بر روی فرش بافته شده است لاغر، بی یال و بدون دندان بود و ظاهری همراه با ترس و وحشت داشت.قالیچه های كه به دنبال آن ازدواجی صورت می گیرد رنگ های شاد و سرزنده در آن ها به وفور مشاهده می شود و معمولا دختران نیز چند گیاه، آهو و یا بز نیز بر روی قالیچه می بافتند، اما در قالیچه هایی كه با جواب منفی همراه بود معمولا رنگ های به كار برده شده رنگ های تیره ای بودند.

علت بافت قالیجه در زمان هایی كه جواب منفی بود چیست؟

اگر این متن را با دقت مطالعه كرده باشید، حتما متوجه این نكته شدید كه ایل قشقایی حتی زمانی كه جوابشان به خواستگار منفی بود یك قالیچه برای خانواده داماد می فرستادند، به نظر شما علت این عمل چیست؟

ایل قشقایی فرهنگ و آداب و رسوم بسیار غنی و پر باری دارد و احترام به دیگران نزد این ایل از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. برای آنكه خانواده دختر احترام خود را به خانواده پسر نشان دهند حتی زمانی كه جواب خواستگاری از دختر منفی بود، باز هم یك فرش بافته شده و به نزد آن ها فرستاده می شد.

این عمل نشان از ادب و احترامی دارد كه این ایل برای دیگران قائل هستند و این نكته یكی از نكات شاخص و ارزشمندی است كه می توان در مورد این ایل به آن اشاره كرد.

البته به این مورد توجه داشته باشید كه داستان نقش شیر و خواستگاری از دختران ایل قشقایی امروزه دیگر رواج ندارد و معمولا فرش هایی كه نقش شیر بر روی آن ها بافته می شود نقش تزئینی دارد.

از این به بعد هر جا كه فرشی با نقوشی خاص و منحصر به فرد و خصوصا نقش شیر را مشاهده كردید با دقت بیشتری به آن نگاه كنید. دم شیر به شما می گوید كه در پی بافته شدن این فرش چه اتفاقاتی افتاده است.

شیر به عنوان سمبل مرد شجاع

در میان نقوش به كار رفته در فرش‌های قشقایی، حیوانات و طبیعت دیده می‌شود؛ اما حیوانات به دلیل زندگی با عشایر نقش ویژه‌تری دارند و بین ایل قشقایی در كشور، مردم از نقش شیر در قالی‌های خود بیشتر استفاده می‌كنند. باورهای فردی در استفاده از این نقوش بی‌تأثیر نیست. به خصوص اینكه این قالیچه‌ها توسط دختران ایل بافته می‌شده است. بنابراین ذوق هنری دختران بر این فرش‌ها غالب است. تأثیر گرفتن از نقش شیر به عنوان یك سمبل مهم را می‌توان با محیط زندگی آنها مرتبط دانست. این نقوش میان عشایر قشقایی كه در منطقه فارس زندگی می‌كنند، بیشتر مشاهده می‌شود، چون در جنگل‌های فارس تعداد شیرهای بیشتری وجود داشته است. بنابراین داشتن گبه شیری به عنوان فرش، نشانه سخاوت آن افراد بوده است.

برخی می‌گویند چون شیر بین زنان عشایر، سمبل یك مرد شجاع بوده است، در نقوشی كه توسط دختران روی فرش زده می شده نیز با همین مفهوم گره زده می‌شده است. به همین دلیل برای آن داستان‌ها ساخته شده است. داستان‌هایی كه هنوز هم در میان اهالی فرش دوست، دست به دست می‌چرخد.

اما برخی هم این داستان‌ها را رد می‌كنند و می‌گویند در ایام قدیم ازدواج عشایری به دلخواه دختر نبوده است. وقتی می‌خواستند دختری را به عقد مردی درآورند، او باید برای خانه خود قالیچه‌ای می‌بافته است. شیر هم نماد شجاعت و دلیری همسر او بوده است. دختر تمام احساس خود را در این نقش پیاده می‌كرد. به عنوان مثال اگر دم شیر به طرف بالا بود، یعنی ازدواجش مورد رضایتش بوده است و اگر دم شیر به طرف پایین بود، یعنی از این ازدواج ناخرسند است.

نشانه ازدواج خوب یا بد

اما عده‌ای دیگر می‌گویند كه وقتی می‌خواستند جواب دختر را به داماد بداهند، از نقش شیری كه روی فرش بافته می‌شد، می‌فهمیدند. یعنی اگر دم شیر بالا بود، دختر رضایت می‌داد و اگر دم شیر پایین بود، دختر عدم رضایت خود را از این وصلت اعلام كرده است. منتها این روزها دیگر كسی این چنین جواب نمی‌گیرد. حتی برخی از عشایر می‌گویند كه این طور نبوده است، چون در میان عشایر دختران، حرف اول و آخر را نمی‌زدند بلكه خانواده سرنوشت دختر را تعیین می‌كرده است. یعنی اگر دختر نقش دم شیر را به سمت پایین می‌بافته، به معنی بی‌احترامی به خانواده داماد محسوب می‌شده است.

شیر قالی

بافتن یك قالی گاهی تا ۶ ماه طول می‌كشیده است، چطور خانواده داماد می‌توانسته به اندازه ۶ ماه منتظر جواب دختر بماند. آن هم در خانواده‌هایی كه به صورت ایلیاتی كنار هم زندگی می‌كرده‌اند؟

همچنین اگر جواب دختر منفی بود، آیا می‌شد فرش شیری كه دمش به سمت پایین است را در خانه نگه داشت و آیا باز هم خانواده داماد آن فرش را همیشه نزد خود نگه می‌داشته‌اند؟

عده‌ای بر این باورند كه اگر چه نقش شیر با دم بالا یا پایین وجود دارد، اما این كاربرد را نداشته است. بلكه به این معنی است كه دختر هنگام رفتن به خانه خود، رضایتش را از این ازدواج پس از مراسم عروسی با نقش شیر نشان می داده است و شادی حاصل از این ازدواج و پویایی آن با شیری كه دمش به سمت بالاست، هویدا بود. اگر هم از این ازدواج ناخرسند بوده‌اند، اولین بافته آن زن در زندگی‌اش نشان می‌داد كه دلش می خواسته اتفاق بهتری بیوفتد، اما این طور نشده است. بنابراین چهره شیر مغموم و دمش به سمت پایین است.