عاطفه چند روزی است به خانه بخت رفته اما تی‌تی عروسك دست‌ساز مادربزرگ گیلانی و بدری عروسك مادر بزرگ خوزستانی‌اش را فراموش نكرده است. آنها درون ویترین خانه جدید به او لبخند می زنند و از كودكی ها برایش قصه می‌گویند.عروسكها راویان خاموش فرهنگ هر قوم و ملتی هستند. نخستین بازیچه های كودكان هر سرزمین و از به یادماندنی ترین خاطرات در ذهن آدمیان. آنها نه تنها همدم و همبازی كودكان بلكه تمرینی برای خاطره بازی و پیوند ارتباطی میان اعضای هر جامعه بشمار می آیند.علاوه بر این عروسكهای هر قومی نشان از فرهنگ ، آداب و سنن ، پوشش و اقلیم و حتی آرزوهای آن مردم دارد كه در جریان تاریخ نسل به نسل هویت مردم را در چهره و سیمای خود ثبت كرده است .عروسكها همچنین حیات بخش و نماینده باورهایی هستند كه در سینه ستبر تاریخ یك ملت یا قومیت شكل گرفته است و ضرورت دارد آن را به نسل آینده برای اتصال و ارتباط هویتی منتقل كرد.
عروسكها از دیروز تا امروز
قدمت نمایش های عروسكی به هزاران سال قبل در مصر، ایران، چین، ژاپن و یونان باستان باز می گردد. در دوران معاصر و با ظهور مدرنیته اهمیت عروسك رفته رفته رو به افول گذاشت تا اینكه برخی سازمان های مردم نهاد و موسسات وابسته به سیستم های فرهنگی در سطح دولتها راهكارهایی برای خروج از این بحران پیشنهاد دادند.
یكی از این سازمان ها كه نقش بسزایی در شكوفایی نمایش های عروسكی و حفاظت از فرهنگ عروسكی جهان دارد اتحادیه بین المللی نمایشگران عروسكی یونیما است. اتحادیه بین المللی نمایشگران عروسكی (یونیما) سازمان غیرانتفاعی و غیردولتی وابسته به سازمان جهانی یونسكو است كه در سال ۱۹۲۹ تاسیس شد.
ایران نیز سال ۱۳۹۰ با نام “مبارك یونیما” به صورت رسمی به عضویت یونیما درآمد تا كشورما نیز در جمع حیات بخشان سنت و فرهنگ نمایش عروسكی قرار بگیرد.
گیلان یونیما اتحادیه گیشه‌ها
در گیلان عروسك را «گیشه» می گویند. زنان آن را با خرده پارچه های رنگی می دوختند تا جهان كودكانشان را شادمانه كنند. نگار نادری هنرمند عرصه نمایش لاهیجان پایتخت نمایش های عروسكی، نخستین مدیر گیلان یونیما بود و از چند ماه پیش علیرضا شكورپور یكی دیگر از هنرمندان عرصه تئاتر ، عروسك ساز و عروسك گردان و مدرس این هنر عهده دار این مسئولیت شد.
شكورپور ساخت عروسكهای غول پیكر را زیر نظر كمپانی “گرند پرسونز” فرانسه فرا گرفته است. عروسك هایی همچون «عمو نوروز، خانم بهار، غول، شال ترس ممد و عروسكهای عظیم سر(بیگ ) رعنا و قلی محافظ تالاب» از جمله دست سازه های او هستند.
این هنرمند جوان در گفت و گو با ایرنا بیان اظهار داشت: از سال ۸۱ برای اولین نمایش ۱۰۰درصد عروسكی ام به اسم «كاترپیلار» نوشته جین متسون عروسك سازی را آغاز كردم. سپس دوره تخصصی «هندز پاپت» را در تهران نزد استاد علی اعتصامی‌فر گذراندم و ساخت عروسكهای غول پیكر را نیز زیر نظر كمپانی «گرند پرسونز» آموختم و سالها است كه در حال تجربه و یادگیری هستم.
شكورپور در خصوص اتحادیه نمایشگران عروسكی گیلان گفت: گیلان یونیما تقریبا ۷۰ نفر عضو و هفت اولویت از جمله تولید آثار عروسكی برای عموم مردم ،ارگان هایی چون آموزش و پرورش و اجرا در مناطق محروم و روستاهای دور دست دارد.
این هنرمند عاشق كار عروسكی تحقیق و پژوهش را یكی از دیگر اهداف مهم این انجمن عنوان و خاطرنشان كرد : یك تقویم فرهنگی آماده كرده ایم كه روزهای جهانی و ملی را در تقویم مان بگنجانیم و برایش تولید محتوا كنیم ، تولید محتواهای كوچك از طنز گرفته تا تولید محتواهایی كه فاخرتر باشد.
موزه عروسك های كاسپین
عروسك بعنوان تمثیلی مجازی از انسان یكی از هنرهای كهن زیست كره زمین بوده و همواره از ابزارهای مهم در آموزش موضوعات هویتی ، اخلاقی و وسیله انعكاس تمدن و سنت های بومی در كشورهای مختلف به شمار می رفته است.
شكورپور با اشاره به اهمیت عروسكها بعنوان میراث ناملموس خاطرنشان كرد: با مشاوره و همكاری اداره‌كل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان و مركز یونیمای ایران پروژه موزه عروسكهای كاسپین را آغاز كردیم و هم اكنون در حال پیگیری ایجاد این موزه هستیم.
وی اظهار داشت: موزه عروسكهای كاسپین در بخش نخست مختص عروسكهای بومی سه استان حاشیه دریای خزر است و در بخش بعد مابقی استانها به آن اضافه می‌شوند. از سوی دیگر در نظر داریم عروسكهای بومی پنج كشور آسیای مركزی حوزه قفقاز و سپس كشورهای حوزه اوراسیا را با شناسنامه و داستان های مربوط به آنها جمع آوری و در موزه نگهداری كنیم .
این هنرمند و عروسك گردان یادآور شد: بسیاری از افراد شاخص و مهم استان برای همكاری در این زمینه قول مساعد داده اند و امیدواریم به زودی این موزه را در گیلان افتتاح كنیم.
شكورپور گفت: با توجه به اینكه از گذشته دور گیلان دروازه اروپا بوده است و با توجه به فرهنگ غنی و اقلیم و گردشگرپذیری این استان، با ایجاد موزه عروسكی می توانیم در حوزه گردشگری فرهنگی نیز ورود كنیم و به نظر می رسد استقبالی خوبی نیز از آن خواهد شد.
وی افزود: دوستان متخصص در كارگروه ، كارهای پژوهشی موزه عروسكها را انجام داده اند و در كل هر چیزی كه عروسك در آن باشد اعم از عروسك تزئینی بومی و یا عروسكهای نمایشی می تواند به این موزه ورود كند و همچنین در این زمینه فعالیت مشترك یا مستقل در بحث تحقیق و یا تولید و اجرا خواهیم داشت.
این مدرس عروسك سازی خاطرنشان كرد: اولویت ما در یونیما برگزاری كارگاه است چون معرفی این هنر موجب آشنایی علاقمندان، افزایش سطح علمی و بالندگی این هنر خواهد شد.
شكورپور با اشاره به تمایل خود به ساخت عروسكهای نمایشی هند پاپت و ماپت اشاره گفت: با این حال عروسكهای خودم را هم دارم مثل “پر جان” ( پدر جان) ، عمه خانم ، آتیش پاره ، جعفر چانه ، هیشی ،آقای دال ، پیشول. این عروسكها آماده اند و یك سری عروسكها ماپت ها هستند كه هنوز رونمایی نشده اند كه در صفحه یونیما كم كم عروسكها را رونمایی می كنم و تولید محتوا می كنیم .
گیلان یونیما؛ اتحادیه‌ای برای عروسكها
این هنرمند می افزاید: عروسكهایم را دوست دارم چرا كه تراوشات ذهنی من و جزئی از وجود من هستند؛ استاد علی اعتصامی فر نیز در خصوص جهان عروسكها می گفتند: «عروسكها موجودند می توانند حرف بزنند نظر بدهند.»
وی در مورد ساخت عروسكهای غول پیكر گفت: عروسكهای غول پیكری كه ساخته ام مربوط به فرهنگ این اقلیم می شود شخصیتها نیز مربوط به اینجا است .نمایش های من رنگ و بوی گیلان را دارد نگاهم به نوعی زیست محیطی هم هست ، اجتماعی هم هست به افسانه ها بسیار علاقه دارم .
این هنرمند یادآور شد: ماهیت اصلی عروسكهای غول پیكر در همه دنیا برگزاری كارناوال است. ما گاهی اوقات سعی می كنیم خط داستانی را هم به نمایش های عروسكی بدهیم تا روایت گونه باشند و آن هم به خود گیلان و آیین های این منطقه مانند «عروس گوله‌ی» مربوط می شود.
وی در خصوص استقبال مخاطبان از عروسكهای غول پیكر گفت: كسانی كه برای دیدار با عروسكها می آیند تماشاگر نیستند بلكه همراه می شوند و اجرای عروسكی تاثیر بسیاری در شور و شعف آنها دارد . در یك برنامه چند ساعته كار ما آخر برنامه بود، خیلی از كسانی كه می آمدند برای عروسكها می آمدند . در همه جای دنیا عروسكهای غول پیكر خواهان خودشان را دارند و مردم خوششان می آید چیزی است كه هرجایی موجود نیست . عروسكهای غول پیكر در برخی مناسبتها بیرون می آیند و به تمام معنا در دل مردم و بین مردم می آیند و مردم هم با آنها همراه می شوند این خیلی برای من زیبا است .
ایجاد نشاط اجتماعی و جذب گردشگر
نگهداشتن مردم در فضاهای عمومی و ایجاد نشاط و شادی اجتماعی یكی از برنامه های دولت ها در كشورهای توسعه یافته است. یكی از این روشها راه اندازی كارناوالها یا شادپیمایی عروسكی است كه دوستداران بسیاری نیز دارد.شكورپور در خصوص كارناوال عروسكهای غول آسا گفت: راه اندازی چنین مراسمی بسیار برای مردم جذاب است و موجب شادمانی و نشاط مردم می شود . تك تك افراد از كودك تا كهنسال می آیند و با چه ذوقی همراه می شوند با عروسكها عكس و فیلم می گیرند و حتی كشورهای دیگر هم به طور زنده فیلمها را می بینند و ما هم از تماشاگران انرژی مثبت می گیریم كه موجب می شود بهتر كار كنیم .
وی با اشاره به ثبت عروسكهای «كترا گیشه» و «چیمن و چیتن» در گیلان گفت : یكی از وظایف یونیما گیلان شناسایی عروسكهای بومی استان و داستان پشت آن است.
این هنرمند یادآور شد: مورد جالبی كه در تحقیقات برای موزه عروسكهای كاسپین بدست آوردم این بود كه كلاً در ایران عروسكها را خانم ها درست می كنند . برای مثال ما آیین شكار اصلا در عروسكهایمان نداریم چرا كه خانم ها زحمت ساخت عروسكها برای بچه ها را می كشیدند برای همین مهر و محبت در پس این عروسكها بود و آیین های خشن همچون شكار تصویر سازی نشده است.
همچنین به گفته وی در پس تمام این داستان ها یك چیز جالب آن هم تبادل اندیشه و انتقال تجربه از مادر به فرزند بود. حتی جاهایی هم عروسی كه می خواهد وارد خانه بخت شود مادر شوهر عروسكی را با جارو برایش درست می كند كه از این به بعد مسئولیت خانه به عهده عروس است و او آن را می گیرد و به خانه می برد.
شكورپور به فعالیت اجتماعی و عمومی نمایش عروسكی در گیلان اشاره كرد و اظهار داشت: تاكنون چندین مورد تولید محتوا و كارگاه ساخت عروسكهای نمایشی ماپت در رشت گذاشتیم. همچنین ۲ كارگاه برای اداره كل بهزیستی گیلان برگزار كردیم و قرار بود در تمامی مراكز زیر نظر بهزیستی كارگاه عروسك سازی برای كارشناسان توانبخشی روانی برگزار كنیم تا بتوانند عروسك های تخصصی تر و بهتری بسازند و با عروسكها كارهایی كه مدنظر خودشان در زمینه اجرای نمایش و موارد مربوط به توانبخشی روانی را انجام دهند.
وی ادامه داد: در لاهیجان و رشت برای برگزاری كارگاه برنامه ریزی كرده بودیم كه به خاطر شرایط كرونا نشد. انزلی ما همیشه اجرا داشتیم و در روز جهانی تئاتر و روز ملی هنرهای نمایشی و همچنین عید نوروز نیز كارناوالی را با استفاده از عروسكهای غول پیكر برگزار كردیم .
این هنرمند افزود: گیلان دروازه اروپا و از كانون های گردشگری كشور است. راه اندازی كارناوالهای عروسكی علاوه بر تاثیر بر فرهنگ و نشاط مردم و تقویت اجتماع پذیری بر صنعت گردشگری استان اثر گذار خواهد بود.
وی حال هنر عروسكی این روزها در گیلان را نامناسب عنوان و بیان كرد : دوستان و نهادهای مربوطه و كسانی كه یاری در این زمینه از دستشان بر می آید كمك كنند تا حال تئاتر عروسكی خوب شود و شاهد افول این نمایش هویتی نباشیم.
علیرضا شكورپور در پایان با تعریف شاعرانه ای می گوید: آسمان عروسكها همیشه آبی است همیشه قشنگ و خیلی خوشحالم كه با این عروسكها می توانم حتی لحظاتی گل لبخند بر لب تماشاگران بنشانم و شادمانشان كنم.