سد كریت ، سد بی نظیر در قرون وسطی نام گرفته كه یكی از شگفت انگیز ترین دستاوردهای سد سازی در آن دوره می باشد . سد كریت در فاصله ۴۲ كیلومتری شهر طبس و ۲۸ كیلومتری شرق روستای كریت قرار گرفته است. از تاریخ ساختمان این بند اطلاعاتی در دست نیست و بخشی از طاق آجری آن كه در پایین بند وجود دارد در ناحیه تیزه از بین رقته در نتیجه طرح كامل آن محو شده است. در كتاب های تاریخی روایات مختلفی در خصوص قدمت بند كریت نقل شده است. از جمله هانری گویلو این بنا را به دوره مغول نسبت داده است.
به طور كلی با توجه به تنوع مصالح به كار رفته و ساختار كلی بنا كه در مرحله تعمیر بر روی آن انجام گرفته، می توان استنباط كرد كه بند كریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است. ارتفاع قسمت بیرونی بند از كف رودخانه ۵۲ متر و عمق حوضچه آبگیر ۲۰ متر و طول آن در قسمت تاج ۵۲ متر است.
این سد در چهار مرحله احداث شده و ضخامت تاج آن تنها ۱/۲ متر می باشد. سد كریت فاقد سرریز بوده و برآورد می شود كه بیش از هزار روگذری سیلاب را تجربه نموده است. در بدنه بند دریچه و مجرایی بر انتقال آب به پشت بند وجود داشته و سورا خ های متعددی در ارتفاع بند وجوددارد كه اندازه های دقیق و متناسبی دارد . این سوراخ ها به نام قفل خوانده می شود.
بندهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشار های ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارد. از ۲۰۰۰ سال پیش تا اوایل قرن بیستم، بلندترین سدهای قوسی جهان (ایزد خواست فارس، كبار قم، كریت طبس) در ایران احداث شده بودند. در این میان سد كریت طبس به ارتفاع شصت متر برای مدت پانصد و پنجاه سال بلندترین سد جهان محسوب میگردید و یكی از بزرگترین شاهكارهای صنعت مهندسی ساختمان به شمار میرود. زلزله سال ۱۳۵۷ طبس با شدت هفت و هشت دهم ریشتر و حداكثر شتاب ۰٫۷۵ گرم نیز موجب خسارات عمده ای به سد نشده است. بند كریت درسال ۱۳۷۹ به شماره ۳۵۲۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .
سد یا بند قدیمی كریت طبس در گذشته وظیفه مهار سیلاب ها را داشته است به نحوی كه از وسایل دستی و وسایل ابتدایی اهالی بومی برای ساخت آن استفاده كرده‌اند. آجرهای مربعی شكل، سنگ و ساروج، آهگ و خاك رس از عمده‌ترین مصالح به كار رفته در سد است. این سد در چهار مرحله ساخته شده است به نوعی كه بتواند در هر مرحله هم نیاز آب زراعت روستاییان را تامین كند و هم بتواند سیلابی را كه روگذری از روی سد داشته است، كنترل كند. سد كریت از نوع بتنی و قوسی با ارتفاع ٢۴٫۵ متر است كه برای آن ۸۵ هزار مترمكعب بتن‌ریزی انجام شده است و دارای عمق حوضچه آبگیر ۲۰ متر، طول آن در قسمت تاج ۵۲ متر و عرض تاج بین ۱۲۰ تا ۱۲۵ سانتی‌متر است.
یكی از ویژگی‌های منحصر به فرد این بنا، قوسی بودن آن است، زیرا سدهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشارهای ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارند. در بدنه سد، دریچه و مجرایی برای انتقال آب به پشت سد وجود داشته و سوراخ‌های متعددی به نام قفل در ارتفاع سد وجود دارد كه اندازه‌های دقیق و متناسبی دارند. برخلاف سدهای وزنی، شیب پایین‌دست قائم و شیب بالادست آن مایل است. این مسئله ظاهراً به علت صعوبت دسترسی به پایین‌دست سد است.
حدود ۱۵۰ سال قبل چهار متر به ارتفاع سد افزوده شده و این افزایش سبب جلوگیری از متروكه شدن این سد شده است. بعد از سد، رودخانه از یك دره تنگ به طول ۵ كیلومتر عبور می‌كند و سپس وارد دشت می‌شود. قبل از آنكه یك جاده دسترسی به طول ۱۳ كیلومتر در سال ۱۳۷۵ احداث شود، بیش از ۱۰ ساعت كوهنوردی برای رسیدن به ساختگاه سد لازم بود. بنابراین كلیه مصالح لازم در محل سد تهیه می‌شد. یك چشمه كه دارای آب دائمی است منبع اصلی تأمین آب در حین احداث بوده است. آهك در محل تولید شده و به نظر می‌رسد كه حتی غذا هم عمدتاً به وسیله شكار تأمین می‌شد.
دره به خصوص در نیمه پایین بسیار تنگ است (عرض دره در بستر رودخانه ۲ متر است). یك دره بسیار تنگ، با دسترسی سخت برای ۵ كیلومتر در پایین دست ادامه می‌یابد و درست در بالا دست محل ساختگاه سد قدیمی دره باز می‌شود. سد جدید پیشنهادی به ارتفاع ۸۷ در ۱۰ متری بالا دست سد، دارای طول تاجی معادل ۱۹۳ متر است؛ در حالی كه طول تاج سد قدیمی ۵۰ متر است. زمین‌شناسی ساختگاه در رابطه با پایداری و آب بندی- مخزن همانطوری كه تجربه ۶۵۰ سال بهره‌برداری از سد نشان می‌دهد، رضایت‌بخش بوده است.
مطالعات اخیر نیز محل احداث سد قدیمی را به عنوان بهترین ساختگاه برگزیده است. این امر نشان می‌دهد كه تمامی ساختگاهای مناسب شناسایی و به دقت مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته بودند. رسوب كم رودخانه كه قسمت عمده آب آن از چشمه تامین می‌شد، نیز از مزایای مهم ساختگاه است.
قدمت و تاریخچه سد كریت
در كتاب‌های تاریخی روایات مختلفی در خصوص قدمت این سد نقل شده كه برخی آن را متعلق به دوره مغول و برخی متعلق به ۷۰۰ سال قبل می‌دانند. ولی با توجه به دور افتادگی منطقه طبس، به نظر می‌رسد كه مهاجرت در اثر كشتارهای مشهور مغولان در شهرهای بزرگ و نیاز به آب بیشتر، انگیزه و تخصص لازم برای احداث بزرگترین دستاورد بشر در سد سازی در قرون وسطی را ایجاد كرده است. در این رابطه بایستی به این مسئله اشاره كرد كه مغولان بسیاری از سدها و ابینه‌های مهم آبی را تخریب كردند و با طرح‌ریزی چنین بنای آبی عظیمی بسیار فاصله داشتند. به علاوه از زمان احداث، مردم دهكده كریت انحصاراً مسئولیت مرمت، نگهداری و بهره‌برداری از سد را به عهده داشتند. به علت تكنولوژی ابتدایی قرن سیزدهم، سازندگان سد كریت، مجبور بودند با تكیه بر خلاقیت و نوآوری خود ساخت این دستاورد مهم در سدسازی را به انجام برسانند.
در تاریخ كرمان اشاره‌ای به تعمیر بند كریت شده است:
ملك قاورد پس از رفتن برادر (آلب ارسلان) سفری به بلوچستان و جیرفت نمود ، براین بلاد امیر و نواب معین نمود و بند طبس را تعمیر كرد و …
اگر چنین باشد بند كریت در اواسط قرن پنجم قمری تعمیر شده است و این نشان می‌دهد كه زمان ایجاد این سد پیش از قرن پنج بوده یعنی عمر سد بیش از ۱۰۰۰ سال است.
از طرفی پروفسور هانری گویلو كه ۳۰ سال روی قنات‌های ایران تحقیق كرده است، ساخت این سد را به دوران مغول نسبت داده است.
«دكتر یعقوب دانش‌دوست» هم در مورد قدمت سد می‌گوید:
سد كریت بسیار قدیمی است و عده ای می گویند كه در دوران پیش از اسلام و توسط زرتشتی‌ها ساخته شده است. من در این خصوص تحقیقاتی داشته‌ام كه در كتابم منتشرشده و با مطالعه بقایای به جای مانده از نوع ساخت و نحوه معماری نشان می‌دهد كه این سد متعلق به ۷۰۰ سال پیش است.
به طور كلی با توجه به تنوع مصالح به كار رفته و ساختار كلی بنا كه در مرحله تعمیر بر روی آن انجام گرفته، می‌توان استنباط كرد كه بند كریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است.
تابلو سد بتنی كریت (كوریت) در جلو سد ساخته شده كه در شكاف صعب العبورآن نقوش كم رنگ بز كوهی قابل مشاهده است. در عمق دره و حفره سد سه نقش بزكوهی كه رنگ آن ها بسیار كم رنگ شده است در ارتفاع حدود سه متری از سطح گذر آب دره نمایان است.
نقش بزكوهی در ماقبل تاریخ و دوره های تاریخی، نمادی از فرشته درخواست آب، زایندگی و فراوانی نعمت بوده است، به همین خاطر آن‌ها را حك كرده‌اند تا با كمك این فرشته‌ها، آب همیشه جاری باشد و هیچ وقت كم نشود.
«علی شریعتی‌منش» معاون میراث فرهنگی خراسان جنوبی، سد كریت شهرستان طبس را الگویی برای سدسازی دنیا معرفی می‌كند و رئیس اسبق كمیته بین‌المللی سدهای بزرگ، سد كریت را از شگفت‌آورترین دستاوردهای بشر در مهندسی سد در قرون وسطی نامیده است.
بدیهی است كه این سد حاصل كار گروهی بسیار هماهنگی بوده است. این واقعیت كه اهالی دهكده كریت در آن واحد نقش كارفرما، مشاور، پیمانكار، بهره‌بردار و كاربر را ایفا كرده‌اند، تكیه بر تیم تخصصی چند رشته‌ای در مهندسی ارزش را تداعی می‌كند. احداث سد بر روی طاق برای حذف تونل انحراف حتی در قرن بیستم، یك نوآوری و روش ابتكاری و خلاقانه است. همچنین به كار‌گیری برج آبگیر برای كاهش سرعت آب، استفاده از گزینه مقاوم در برابر سیلاب نمونه‌های عالی خلاقیت محسوب می‌شوند. در سد كریت هزینه‌های سیستم انحراف، سیستم تخلیه سیلاب و پرده آب‌بند به صفر كاهش داده شده است. ابعاد سازه‌ای نیز در حداقل ممكن انتخاب شده‌اند. علاوه بر این با احداث مرحله‌ای این هزینه‌ها در طول عمر سد پخش شدند. بنابراین هزینه‌های غیر ضروری در این طرح به حداقل كاهش یافته است.
افزایش عمر مفید سد به وسیله آبشستگی رسوب و احداث مرحله‌ای به وضوح نشان‌دهنده ژرف‌بینی سازندگان سد در مورد هزینه‌های طول عمر است. تنها در قرن ۱۹ میلادی بود كه مهندسین متوجه شدند كه توزیع فشار آب بر سدها به صورت مثلثی است. این واقعیت به وضوح نشان می‌دهد كه احداث سدهای قدیمی و بخصوص سدهای بلند نیاز به اراده، تفكر و تلاش سترگی داشته است.
برای مثال تخریب سد كفرا در مصر در ۴۶۰۰ سال پیش آنچنان برای سدسازان مصری تلخ بود كه تا ۸۰۰ سال بعد سد دیگری در مصر احداث نشد. برای مقایسه، این دوره مصادف با زمان احداث بسیاری از اهرام مصر است كه از عجایب هفت‌گانه محسوب می‌شوند. به علت نیاز مبرم به آب و با توجه به فنون ابتدایی ۷۰۰ سال قبل، سازندگان ژرف بین و دورنگر سد كریت مجبور بودند به منظور دستیابی به یكی از بزرگترین و عجیب‌ترین دستاوردهای بشر در سدسازی، بر خلاقیت، اراده و شجاعت خود اتكا كنند. موفقیت آنان نه تنها می‌تواند الهام‌بخش و راهنمای بسیاری از مهندسین آب باشد بلكه به وضوح نشان می‌دهد كه جامع‌نگری، خلاقیت و نزدیكی با طبیعت جزو لاینفك مهندسی موفق سد است.
نحوه دسترسی به سد كریت
سد كریت در رشته كوه شتری جنوب شرقی طبس قرار دارد. پس از طی مسافت ۳۰ كیلومتر از طبس به طرف دیهوك به سه راهی روستای تاریخی چیروك می‌رسید و پس عبور از گردنه به طول ۸ كیلومتر به سد تاریخی كریت می‌رسید.
