مدرسه شمسیه یزد ،از آثار شمس‌الدین محمد، داماد خواجه رشیدالدین می باشد. در كنار مدرسه، بازار، خانقاه و دارالسیادت نیز تأسیس شده بود. او چهار تن از قضات محلات یزد را به عنوان هیات أمنای مدرسه تعیین نمود . مزارع و باغات و مغازه‌هایی را وقف آن كرد.خواجه علیشاه گیلانی، وزیر اولجایتو، نیز مسجد جامعی در تبریز بنا نهاد و مدرسه و خانقاهی در كنار آن احداث نمود. از بناهای زمان سلطان ابوسعید، مدرسه عبدالقادریه است كه خواجه عبدالقادربن خواجه كمال الدین محمد بن سدید اشكذری، عالم ریاضیات آن را در یزد به سال ۷۳۴هجری تأسیس كرد این مدرسه دو طبقه داشت.
تاریخچه بنا
اطلاع دیگری كه مربوط به همین قرن است ولی در تاریخ جدید یزد تألیف شده در قرن نهم هجری مندرج است . نكته‌ای است درباره مدرسه شمسیه كه توسط میرشمس‌الدین محمد یزدی داماد رشیدالدین فضل‌الله طبیب در یزد بنا شد و بعدها جسد میرشمس‌الدین زیر قبه آن دفن شد. شمس‌الدین موقعی كه در تبریز بود (سال ۷۳۲) به ایجاد این مدرسه راغب شد. لذا طرح مدرسه را از تبریز به یزد فرستاد. پس طبعاً طرح بر روی كاغذ بوده است. این است عبارت كتاب مذكور: «در یك روز سی و سه بقعه طرح انداخته از بقاع و مساجد و خوانق و رباطات و حمامات و مصانع. و در تبریز طرح مدرسه چهار منار و دارالسیاره و خانقاه و بازار و حمام بینداخت و به یزد فرستاد و بنایان عمارت بنا كردند.
معماری بنا
بنای موجود شامل صحنی مربع شكل و دو ایوان رفیع در دو سوی جنوب غربی و شمال شرقی آن و گنبدخانه و هشتی در پشت این دو ایوان است كه همگی بر روی یك محور در امتداد قبله قرار دارند. در طرفین ایوان شمال شرقی، دو نمازخانه واقع است كه امروزه نمازخانه شرقی را كتابخانه كرده اند. یك باب منزل مسكونی در سوی غربی مقبره نیز به كتابدار اختصاص یافته است. دیوارهای گنبدخانه مقبره نقوش زیبای هندسی و گل و بوته با گچ و رنگ داشته است.
این مدرسه از دیدگاه تزیینات یكی از شاهكارهای هنر معماری یزد است. تزیینات باقی مانده مدرسه شمسیه یزد عبارت است: كتیبه گچ‌بری به خط جلی زیبا در پیش درگاه ورودی. كاشیكاریهای معرق در همین پیش درگاه و همچنین طرحها و گل اندازی‌ها و رسم‌های هندسی و ترنج‌ها و شمسه‌ها و حاشیه‌هایی به رنگ و روغن در داخل صحن زیر گنبد. بنای اصلی مدرسه دو طبقه بوده كه امروز از طبقه دوم چیزی جز خرابه باقی نمانده است. مدرسه شمسیه یزد یا مقبره سید شمس الدین در تاریخ ۳۱ تیر ۱۳۱۳ با شماره ثبت ۲۰۸ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
