پناهگاه حیات وحش بوروئیه با مساحتی حدود ۷۸ هزار هكتار در جنوب استان یزد و در شهرستان خاتم واقع شده است. پناهگاه حیات وحش بوروئیه در محدوده ارتفاعی هزار و ۵۸۰ تا دو هزار و ۸۶۰ متر قرار دارد. پناهگاه حیات وحش بوروئیه نخستین منطقه تحت مدیریت محیط زیست یزد در خاتم است و با وجود گمنامی كه سالها از آن رنج برده، دارای ویژگی هایی است كه آن را در میان تمام مناطق حفاظت شده منحصر به فرد كرده است.
این منطقه با داشتن اكوسیستم های مختلف كوهستانی و دشت، زیستگاه های مناسبی را برای گونه های مختلف حیات وحش فراهم آورده است.
از جمله گونه های دارای ارزش حفاظتی به كیكم، جوبك خاردار، شكر تیغال بوته ای، گل بی مرگ گنوئی، كرقیچ بیابانی، شنگ یزدی، پیچك دارابی، جگن، ارمك بیابانی، شیرسگ بلوچستانی، شاه تره ایرانی، لبدیسی بوته ای، گل اروانه یزدی، پونه، گوش بره ایرانی، آویشن شیرازی، زیتون، گون، شیرین بیان و …. می توان اشاره كرد. آنغوزه؛ گونه در معرض خطر بوروئیه/ یك گونه گیاهی فاقد اطلاعات مشخص
در بین ۳۰ گونه دارای ارزش حفاظتی، تنها گونه آنغوزه با ارزش حفاظتی در معرض خطر، دو گونه با ارزش حفاظتی آسیب پذیر، ۲۶ گونه با ارزش حفاظتی در معرض خطر كمتر، و یك گونه فاقد اطلاعات مشخص است. وی یادآور شد: البته در بین ای گونه ها، شنگ یزدی، شیرسگ بلوچستانی، شاه تره ایرانی، لبدیسی بوته ای، گل اروانه یزدی پونه، آویشن و … به لحاظ بومی بودن دارای ارزش حفاظتی بالاتری بوده و در برنامه های مدیریتی باید مورد توجه خاص قرار گیرند. اكبری در مورد گونه های جانوری پناهگاه حیات وحش بورئیه نیز اظهار داشت: در پناهگاه حیات وحش بوروئیه ۲۵ گونه پستاندار از ۱۴ خانواده شناسایی شده كه از این تعداد هفت گونه به عنوان اولویت های حفاظتی منطقه در ایران و جهان مطرح است.
وی كل و بز، قوچ و میش، جبیر، گراز، گرگ، شغال، روباه معمولی، خرس قهوه ای، پلنگ، كاراكال، كفتار، رودك عسلخوار، خارپشت ایرانی و … را از مهمترین پستانداران این منطقه خواند. به هر حال به دلیل موقعیت خاص منطقه قوچ و میش، كل و بز و كبك سه عنصر شاخص این منطقه را تشكیل می دهند. وی ادامه داد: هرچند جمعیت های كل و بز و قوچ و میش منطقه بطری، بدون تردید با افت تنوع ژنی مواجه هستند اما حفاظت نسبتا مطلوب عرصه ظرف چند سال گذشته، احیای جمعیت این گونه ارزشمند و ترمیم زنجیره غذایی پناهگاه را سبب شده است به گونه ای كه آثاری از حضور گوشتخواران راس هرم غذایی به ویژه یوزپلنگ در منطقه به چشم می خورد.
حضور گونه جبیر در دشتهای حاشیه شرقی منطقه نیز بر غنای زیستی پناهگاه می افزاید و تلاقی دو اكوسیستم كوهستان و كویر زمینه استقرار فصلی پرندگان مهاجر شكاری را مستعد كرده است. تعدد غار در پناهگاه حیات وحش بوروئیه به عنوان یكی از اشكال مهم و تاثیرگذار پناهگاه در اتقا مطلوبیت زیستگاه برای بسیاری از گونه های حیات وحش به ویژه كفتارها و خفاش ها بسیار موثر بوده است. اما در مورد بسیاری از راسته ها به ویژه جوندگان و خفاش ها همچنین رده خزندگان منطقه مطالعات جامعی صورت نگرفته و اطلاعات اندكی در دستر است. حضور دائم در بخش های مختلف منطقه به دلیل نا امنی ناشی از اشغال زیستگاه، وجود سگهای گله و آگاهی اندك جوامع محلی همواره از تهدیدهای جدی حیات وحش در گذشته بوده است. ۶۵ گونه پرنده در بوروئیه شناسایی شد/ ۱۱ گونه پرندگاه حمایت شده ملی و بین المللی
در میان گونه های یاد شد، قوچ و میش، جبیر، خرس قهوه ای، پلنگ و كاراكال گونه های حمایت شده مطابق با قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست ایران بده و در اولویت برنامه های حفاظتی منطقه قرار دارند. در این پناهگاه همچنین در مجموع ۶۵ گونه پرنده متعلق به ۲۸ خانواده شناسایی شده است. پرندگان حمایت شده در سطح ملی و بین المللی این ناحیه ۱۱ گونه هستند كه البته در این میان دو گونه عقاب شاهی و هوبره به لحاظ قرارگیری در ضمیمه گونه های CITES از اهمیت بیشتری برخوردارند. از جمله پرندگان دارای ارزش حفاظتی این منطقه می توان به عقاب دوبرادر، سار گپه پابلند، عقاب طلایی، سارگپه معمولی، دال، بالابان، شاهین، دلیجه، هوبره، شاه بوف و جغد كوچك یاد كرد.
در مجموع ۱۷ گونه خزنده و دوزیست در پناهگاه حیات وحش بوروئیه شناسایی شده است كه شامل یك گونه لاكپشت، یك گونه از مارمولكها، هفت گونه از مارها و هفت گونه از دوزیستان است. در این میان لاك پشت ها مهمیزدار و بزمجه بیابانی در اولویت حفاظتی قرار دارند.
پناهگاه حیات وحش بوروئیه در نزدیكی شهر هرات، مركز شهرستان خاتم قرار دارد و به وسیله جاده های مواصلاتی این شهر احاطه شده است به طوری كه در جنوب منطقه جاده آسفالته هرات به سرچهان و شیراز وجود دارد كه مرز منطقه را نیز شامل می شود.
علاوه بر آن در غرب منطقه نیز جاده آسفالته توتك به روستاهای كرخنگان و چنارناز واقع شده و این جاده در ادامه به سمت جنوب با عبور از روستای بوروئیه خوانسار و روستای خوانسار به جاده آسفالته هرات – سرچهان وصل می شود. پناهگاه حیات وحش بوروئیه نخستین منطقه تحت مدیریت محیط زیست در محدوده شهرستان خاتم بوده و وجه تسمیه آن وجود روستای بوروئیه در مركز منطقه است. این منطقه قبل از انقلاب نیز مورد توجه شكارچیان استانهای مختلف بوده است و از سال ۷۹ به مدت دو سال به عنوان منطقه شكار ممنوع و پس از آن در سال ۸۱ به دلیل ویژگی ها و غنای طبیعی منطقه، تحت عنوان پناهگاه حیات وحش تحت مدیریت قرار گرفت.
با وجود گذشت كمتر از یك دهه از ارتقا سطح حفاظتی منطقه و نامساعد بودن شرایط آب و هوایی در این برهه زمانی، شرایط حفاظت فیزیكی منطقه موجب افزایش چشمگیر حیات وحش منطقه شده است. پناهگاه حیات وحش بوروئیه با در بر گرفتن اكوسیستم های مختلف دشت و كوهستانی، زیستگاهی مناسب برای گونه های مختلف پستانداران و پرندگان فراهم آورده است. اثرات متقابل كوهستان ها و دشتها در كنار هم سبب ساز شرایط حداقلی برای زیستن در وضعیت سخت و شكننده شده است. كوهستانهای خانه خدا، سربره و كوه های واقع در حواشی منطقه به سان دیواره حفاظتی در مقابل كویرهای پیرامونی شرایط زیستی مناسبی برای رویش گونه های مختلف گیاهی فراهم آورده و به تبع آن مامن و پناهگاهی مطلوب برای گونه های جانوری شده اند. پناهگاه حیات وحش بوروئیه از نظر زمین شناسی بخشی از زون سنندج – سیرجان است كه در جنوبی ترین حد این زون و در كنار زون زاگرس قرار گرفته است.
نواحی واقع در زون سنندج – سیرجان از نظر فعالیت تكتونیكی حائز اهمیت بوده و همین موضوع باعث شده تا شاهد خردشدگی سنگها و ایجاد گسل های كوچك و بزرگ در پناهگاه حیات وحش بوروئیه باشیم كه اغلب این گسلها با امتداد شمال غرب – جنوب شرق از روند زون زاگررس تبعیت می كنند.
این پناهگاه در فلات مركزی كشور قرار گرفته و به طور كلی از منابع آبی كمی برخوردار است به همین دلیل محیط زیست تاكنون ۱۱ آب انبار در نقاط مختلف این منطقه ساخته است. بزرگترین منبع آبی منطقه نیز مربوط به مزرعه بوروئیه است كه تقریبا در دل پناهگاه واقع شده و دارای قنات با دبی حدود ۴۰لیتر در ثانیه است. این منبع آبی برای استفاده حیات وحش نیز مورد بهره بردرای قرار می گیرد و علاوه بر آن منابع آبی دیگری نظیر آب انبارهای جنگلی، چاه گز، یقه باز، بدراه و چشمه های سربره، ساریخانی، ریزاب، نیگون، سوزو و علی بخشی اشاره كرد. بر اساس تحلیل های آماری، متوسط سالانه بارش این پناهگاه حیات وحش سالانه ۹۱.۳ میلی متر و متوسط دمای سالانه ۱۸.۶ درجه برآورد شده است. بالا بودن نسبی درجه حرارت و تغییرات دمایی در ایام مختلف سال و حتی در طول یك شبانه روز، كمبود نزولات جوی و توزیع نامناسب بارش و بالا بودن تبخیر، تابستانهای گرم و خشك در دشتها و اعتدال نسبی هوا در ارتفاعات را رقم زده و موجب حاكمیت یك سیستم اقلیمی گرم و خشك در منطقه شده است. پوشش گیاهی در پناهگاه حیات وحش بوروئیه در مجموع ۱۸۹ گونه گیاهی متعلق به ۸۵ جنس و ۴۲ خانواده شناسایی شده است كه این گونه ها با پراكنش متفاوت و آمیختگی با یكدیگر تشكیل ۲۰ تیپ گیاهی را داده اند. خانواده های گیاهی تیره آفتابگردان، تیره اسفناجیان، تیره گندمیان، تیرع علف هفت بند، تیره ارمك، تیره گل گاوزبان، میخك و قیچ مهمترین خانواده های گیاهی منطقه را تشكیل می دهند. گونه قیچ با گستره رویش وسیع هم در دشت های گچی و هم روی تپه ماهورها از بارزترین گونه های گچ دوست منطقه محسوب می شوند. از مجموع ۱۸۹ گونه شناسایی شده، ۳۰ گونه دارای ارزشهای حفاظتی ویژه هستند كه در فهرست سرخ قرار دارند.
در مجموع پناهگاه حیات وحش بوروئیه از نظر توان اكولوژیك، تنوع و تراكم گیاهی و سایر شاخص های حفاظتی بسیار ارزشمند است. مزارع، باغات داخل پناهگاه اندك و عمده ترین آنها مزرعه بوروئیه است و به طور كلی در حال حاضر تاثیرگذاری مزارع بر تجزیه زیستگاه ها یا بر هم زدن یكپارچگی آنها قابل توجه نیست. عمده ترین دشواری در مورد این مزارع، گزارش حیات وحش به اراضی و وارد آمدن خسارت به كشاورزان است كه در صورت عدم اتخاذ تدابیر لازم به منظور كنترل موضوع، بروز مشكلاتی در این زمینه متصور است. در یك دیدگاه كلی، تعارضات پناهگاه حیات وحش بوروئیه شامل خشكسالی و شكار غیرمجاز، چرای دام، اراضی كشاورزی، جاده ها و … است به همین دلیل ضرورت دارد با اجرای برنامه های كنترل و احیای زیستگاه، اقدامات لازم برای بهبود وضعیت اكولوژیكی – بیولوژیكی منطقه معمول و ترتیبی اتخاذ شود تا ثبات و پایداری اكوسیستم های تحت حفاظت در محدود بوروئیه بیش از پیش تضمین شود. در این زمینه استراتژی مدیریت منطقه باید در سه محور تقویت امكانات زیربنایی، بهبود كیفی منابع حیاتی و پژوهش رشد یافته و با اعمال مدیریت آگاهانه بر منابع بیولوژیك منطقه تعادل اكوسیستمی منطقه را برقرار كرد.
