باغ گلشن طبس ، زیباترین باغ تاریخی در دل كویر در شمال شرقی استان خراسان جنوبی می باشد كه در بستر شهری و در انتهای شرقی خیابان گلشن طبس و بوسیله میرحسن خان، سومین حاكم طبس، از سلسله خوانینی كه به وسیله نادرشاه به حكومت طبس منصوب شدند، احداث گردید.این باغ در تاریخ بیستم دی ماه سال ۱۳۵۵ و به شماره‌ی ۱۳۱۰ در میان آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخچه باغ گلشن
باغ گلشن كه با توجه به قرار گرفتنش در خیابان تاریخی گلشن به همین نام مشهور است، اوایل قرن سیزدهم هجری قمری یعنی اواخر حكومت لطف‌علی خان زند و در بحبوحه‌ی به قدرت رسیدن آغامحمدخان قاجار و به دستور امیر محمدحسن خان عرب زنگویی، حاكم تون (فردوس) و طبس ساخته شده است.
امیر محمدحسن خان اراضی و مستقلات بسیار زیادی در مناطق طبس، فردوس، بشرویه و گناباد داشته است كه بخش قابل ملاحظه‌ای از آن‌ها را قبل از مرگش برای مصارف خیریه وقف كرده است. این وقف اموال توسط امیر محمدحسن خان در دو نوبت صورت گرفته است. نوبت اول در سال ۱۲۱۸ هجری قمری كه به وقف اول معروف است و نوبت دوم در سال ۱۲۳۴ هجری قمری كه به وقف ثانی معروف است. باغ گلشن هم یكی از همین املاك وقفی است كه وقف آن مربوط به نوبت اول بوده است.
جهان‌گردان فراوانی از باغ گلشن بازدید كرده‌اند و چنان جذب زیبایی‌های این باغ شده‌اند كه توصیفاتی ادبی در نوشته‌هایشان پیرامون باغ گلشن وجود دارد. همسر آندره گدار، معمار معروف فرانسوی می‌گوید:
«در این باغ حوضی بزرگ با فواره‌های متعدد وجود دارد كه آب یعنی این ماده‌ی باارزش را مانند تحفه‌ای به آسمان می‌فرستد.»
سون هدین سوئدی نیز در سال ۱۹۰۶ میلادی در سفرش به طبس از كیفیت معجزه‌آسای آب جاری در این باغ شگفت‌زده شده است.
میرزا خانلرخان اعتصام‌الملك نیز كه در سال ۱۲۹۴ هجری قمری به طبس سفر كرده بوده است، در سفرنامه‌اش این باغ را به زیبایی توصیف كرده است.
پایگاه اینترنتی دیلی‌تلگراف در دومین شماره‌ی بخش باغ‌گردی خود، باغ گلشن را در زمره‌ی باغ‌های زیبای جهان نام برده و به توصیف آن می‌پردازد.
معماری باغ گلشن
باغ گلشن كه مساحتی در حدود هفت هكتار دارد، با طولی در حدود ۲۶۶ متر و عرضی در حدود ۲۶۰ متر، تقریبا مربع‌شكل است. دو خیابان اصلی متقاطع، محوطه‌ی باغ را به چهار مربع بزرگ تقسیم كرده‌اند و هر یك از این مربع‌ها با گذرگاه‌های كوچك به چهار كرت تقسیم شده‌اند. در میان این باغ، استخر نسبتا بزرگی وجود دارد كه دارای سه فواره‌ی طبیعی است.
تنها ساختمان این باغ، ساختمان سردرب است. این ساختمان عمارتی دوطبقه است كه یك زیرزمین كوچك نیز دارد. طبقه‌ی اول این عمارت شامل تالاری بزرگ و ایوانی برای مشاهده‌ی مناظر باغ و شهر می‌شود كه دو ستون بر زیبایی این ایوان افزوده‌اند. البته ساختمان سردرب، در زلزله‌ی ویرانگر شهریور ۱۳۵۷ به طور كامل از میان رفت و ساختمان كنونی با توجه به نقشه‌ی ساختمان سابق بازسازی شده است.
آبیاری باغ گلشن
برای آبیاری این باغ، هم از آب‌های سطحی و هم از سفره‌های آب زیرزمینی منطقه بهره جسته‌اند. این باغ را در منطقه‌ای احداث كرده‌اند كه آب چشمه‌های سرد و گرم كه از كوهستان‌های اطراف شهر طبس جاری می‌شوند و به سمت شهر در جریان هستند، در این منطقه به یكدیگر می‌رسند، از انتهای باغ وارد شده توسط جوی‌هایی به سمت كرت‌ها هدایت می‌شوند و پس از آبیاری كرت‌ها از زیر هشتی ساختمان سردرب خارج شده و به سمت شهر می‌روند.
به منظور استفاده از منابع آب زیرزمینی در این باغ چاه آبی از نوع چاه‌های آرتزین در آن حفر شده است كه از این جهت پدیده‌ای در آبیاری محسوب می‌شود. این چاه در زیر استخر بزرگ وسط باغ قرار دارد. فواره‌ها، خروجی‌های آب این چاه هستند و استخر بزرگ در واقع محل ذخیره‌ی آب چاه است.
چاه آرتزین یا چاه جهنده
در این نوع چاه‌ها، آب برای خارج شدن از زمین به هیچ نیروی خارجی نیاز نداشته و این خود فشار آب است كه سبب خارج شدن آب از چاه می‌شود. این خروج طبیعی آب، با توجه به محل قرار گرفتن چاه نسبت به پستی و بلندی‌های منطقه، قابل توضیح است:
چاه‌های آرتزین به گونه‌ای طراحی و حفر می‌شوند كه سطح ارتفاع آب‌های زیرزمینی متصل به چاه، بالاتر از دهانه‌ی چاه (محل خروج آب) باشد كه در نتیجه، فشار آب‌های زیرزمینی برای ایجاد هم‌سطحی باعث فوران آب از دهانه‌ی چاه می‌شود.
باغ گلشن با بهره‌گیری از این دوسیستم آبیاری، آب جاری دائمی دارد و از این حیث در میان باغ‌های نادر ایران قرار می‌گیرد.
تنوع گونه‌های گیاهی در باغ گلشن
مكانی كه باغ گلشن در آن ساخته شده در اصل نخلستان بوده است. از این رو نخل‌های باغ گلشن كه در حدود دوهزار نفر هستند، قدیمی‌ترین درختان این باغ به شمار می‌روند. از دیگر درختان میوه‌دار باغ گلشن، درختان انار و مركبات مانند نارنج هستند كه به طور مساوی میان كرت‌ها و به صورت شطرنجی توسط معمار اولیه‌ی باغ كاشته شده‌اند. در هر یك از چهار كرت باغ گلشن در حدود پانصد اصله درخت انار و ۲۵۰۰ اصله درخت مركبات وجود دارد.
از میان گونه‌های مختلف درختان تزیینی، چنارها، سروها و بیدها در كنار چمنزارهای طبیعی بر زیبایی باغ گلشن افزوده‌اند. بوته‌های گل، جزء گیاهان جدانشدنی از طراحی باغ‌ها هستند. باغ گلشن نیز برای تكمیل زیبایی خود دارای گل‌های رز سرخ، اطلسی سفید و ختمی است.
همان‌طور كه بیان شد، گونه‌های مختلف گیاهی كه هر كدام با اقلیم‌های متفاوت آب‌وهوایی سازگاری دارند، در باغ گلشن وجود دارند، چناری كه خاص مناطق سردسیر و نخلی كه ویژه‌ی مناطق گرمسیر است.
پلیكان‌های باغ گلشن
در دهه‌ی پنجاه خورشیدی، دو پلیكان مهاجر در مسیر مهاجرت خود از مناطق سرد سیبری متوجه منطقه‌ی خوش آب‌وهوای باغ گلشن شده و آنجا را برای زندگی خود انتخاب می‌كنند. این دو پلیكان بعد از ورود به باغ گلشن مورد توجه مردم قرار گرفته و همان‌جا ماندگار می‌شوند. متأسفانه یكی از این دو پرنده در زلزله‌ی شهریور ۵۷ زیر آوار ماند و از بین رفت، ولی پلیكان دیگر تا سال ۱۳۹۴ در باغ گلشن زندگی می‌كرد.البته در سال‌های اخیر، تعدادی پلیكان به باغ گلشن آورده شده‌اند و همچون پلیكان‌های مسافر باغ گلشن را مكانی مناسب برای زندگی یافته‌اند.
