قنات زارچ ، قدیمی ترین و طولانی ترین قنات در جهان

یكی از ویژگی های قنات زارچ مقطع مربعی آنها است كه قدمت حفر آن به زمان زرتشتیان بر می گردد.تا نیم قرن پیش هم آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به شدت كاهش یافته است.

مظهر این قنات در شهر زارچ واقع شده و دارای سه شاخه یا تونل زیر زمینی جدا از هم است كه تونل های آن؛شیرین، شور و ابراهیم خویدكی نام دارد.البته دو شاخه‌ شیرین و ابراهیم خویدكی، شاخه‌های خشك شده قنات زارچ هستند و هم‌ اكنون تنها شاخه شور به طول ۷۲ كیلومتر آبدهی دارد كه آبدهی این شاخه در بالا‌دست قنات ۶۰ لیتر در ثانیه بوده اما در مظهر قنات ۲۸ لیتر در ثانیه است.

با كاهش میزان آبدهی قنات، فاضلاب و آلودگی ‌های آب قنات هم خود را آشكار كرده است. البته توسعه شهر یزد طی چند قرن گذشته، ساختمان سازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات وقرار دادن لوله های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشكلات بسیاری را برای این قنات كهن به وجودآورده است و در نهایت به مرگ خاموش آن منجر شد.حتی در حال حاضر ۳۰ كیلومتری از قنات زارچ در كه زیر شهر یزد عبور می كند در دو نقطه در بافت قدیم قرار دارد كه این مناطق فاقد فاضلاب هستند و برخی از منازل مسكونی خود را به داخل قنات هدایت كرده اند، گرچه با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده اما همچنان ادامه دارد. هدایت فاضلاب‌ها به قنات حتی سبب ایجاد گاز”co2 “در قنات شده كه این امر لایروبی را برای مقنیان مشكل و خطرآفرین نموده است.

تعداد شاخه های قنات زارچ

قنات زارچ در مجموع از سه شاخه با نام های شیرین، شور و ابراهیم خویدكی تشكیل شده است. در ضمن سه شاخه طولانی ترین قنات جهان كاملا جدا از هم می باشند.شاخه ای كه از مسجد جامع یزد می گذرد شاخه شور قنات می باشد و علت شوری این شاخه چاه مادر آن است كه در منطقه ای از آب های شور قرار گرفته است. از طریق ۶۰ پله امكان دسترسی به این پایاب وجود دارد.

قنات زارچ در یزد از ابتدای روستای فهرج آغاز می شود و پس از طی كردن روستاهایی مانند خویدك، دهنو و اكرمیه وارد شهر یزد می شود. این قنات از محله های مختلف شهر می گذرد و از جمله آن ها میدان امیر چقماق و مسجد جامع است، پس از گذر از این مناطق از شهر یزد خارج می شود و به طرف زارچ حركت می كند. مسیر دقیق قنات زارچ بر اساس درجاتی كه ثبت شده در حدود و مشخصات قنات در سند مالكیت آن نیز آمده است.

جالب است بدانید كه قنات زارچ در یزد دارای سه شاخه جدا هم است كه نام آن ها شیرین، شور، ابراهیم خویدكی می باشد. تعداد میله چاه هایی كه در طول این سه شاخه نیز بیش از ۱۰۰۰ حفره ایجاد شده است كه در نوع خود بی نظیر هستند. شاخه شور قنات زارچ در یزد از پایاب مسجد جامع یزد می گذرد و این پایاب نزدیك به ۶۰ پله دارد كه دسترسی به آب قنات را نیز میسر می سازد. دلیل شور بودن آب این شاخه نیز این است كه مادرچاه در منطقه آب شور قرار گرفته است و آب آن نسبت به دو شاخه دیگر دارای كیفیت نامطلوب تری است و به اصطلاح محلی لب شور است.

طولانی ترین قنات جهان

دیگر شاخه های آبی این قنات كه نام آن ها شاخه شیرین و ابراهیم خویدكی بود نیز جز شاخه های خشك شده ی قنات زارچ هستند و هم اكنون تنها شاخه شور است كه دارا آب است و طول آن به ۷۲ كیلومتر می رسد. این شاخه در بالادست قنات حدود ۶۰ لیتر در ثانیه دارای آب بوده است. از آب قنات زارچ ۸۰۰ خانوار برای مصارف كشاورزی خودشان استفاده می كردند و تعداد مالكان این قنات ۱۰ نفر و اراضی تحت كشت آن ۴۰ هكتار است. از دیگر ویژگی های این قنات می توان به این مربعی شكل بوده و مقطع چاه های آن در مقایسه با دیگر همتایان این قنات نیز اشاره كرد كه سطح مقطع آن ها بیضوی یا دایره وار بوده و پیشینه حفر چنین چاه هایی به زمان زرتشتیان نیز بر می گردد.

كسانی كه موظف به مدیریت، حفظ، نگهداری، تقسیم و توزیع آب قنات زارچ در یزد حدود ۵ نفر بودند و از سوی كلیه مالكان و شاربین قنات نیز انتخاب می شدند. از بین این ۵ نفر ۲ نفر از محل سرچشمه قنات و ۳ نفر از محل توده زارچ نیز انتخاب می شدند. شورای قنات یك نفر را به عنوان نماینده تام لاختیار به مدت یك سال نیز معرفی می كرده تا تمامی مالك ها و شارب ها قنات خودیاری جمع كرده باشند و همچنین رابط بین كشاورزان و ادارات مربوط نیز باشند. این نماینده ی گفته شده به منظور حفاظت و نگهداری و حفر پیشكار قنات، مقنی و كارگر قنات را به كار می گیرد تا به نحو احسن هر گونه عملیات مورد نیاز را به خوبی بتواند انجام دهد و دستمزد كارگران را نیز پرداخت نماید.

از سمت شورای قنات دو نفر نیز به عنوان میراب به منظور تقسیم آب قنات بین افراد محله ها، یكی از افراد در محل سرچشمه و فرد دیگری در محل توده قنات زارچ به مدت یك سال انتخاب می شدند. میراب ها با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالكیت هر فرد بنابر نوبت خود آب را به كشاورزان نیز تحویل می دادند. سرچشمه قنات زارچ در یزد دارای شش شبانه روز آب و محل محل توده زاچر نه شبانه روز آب دارد. جالب است بدانید كه دستمزد میراب ها كه به نام “سد” معروف بودند از روی سهم آب كشاورزی در هر مدار ۱۵ روز یكبار به میزان یك جرعه آب تحویل داده می شد.

حدودا ۵۰ سال پیش میزان آبی كه در قنات زارچ در یزد جریان داشت بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیقی كه در حریم آبی قنات كنده شده است آبدهی این قنات ارزشمند به شدت كاهش یافته است. از جمله دیگر عواملی كه باعث كاهش میزان آب در حال جریان در این قنات شده نیز عبارت از ساختمان سازی های بی رویه در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات و قرار دادن لوله های فاضلاب در برخی از مناطق در دالان قنات مشكلات بسیاری را برای این قنات كهن نیز فراهم آورده است كه در نهایت آن ما شاهد مرگ خاموش این قنات تاریخی خواهیم بود.

با توجه به اهمیت این سازه ی ارزشمند تاریخی در سال ۱۳۸۴ نام قنات زارچ در یزد وارد فهرست آثار ملی كشور شد و اكنون جز یكی از جاذبه های دیدنی استان یزد محسوب می شود. پس از این كه نام این سازه در فهرست آثار ملی وارد شد اقدامات مربوط به مرمت، احیا و ساماندهی پایاب ها، مسیر قنات و همچنین تعداد پاشیرهای آب انبارهایی هم در این قنات وجود داشت نیز مرمت و پرونده قنات به منظور ثبت جهانی به سازمان یونسكو ارسال گردید.

در مورد قدمت قنات زارچ، مانند دیگر قنوات ایرانی، مدرك مدونی وجود ندارد و برای تعیین قدمت این قنات باید به منابع تاریخی، حفاری‌های باستان‌شناسی و تاریخ‌گزاری سازه‌های وابسته به آن متوسل شد. یكی از شواهدی كه می‌تواند بر طول عمر قنات زارچ دلالت كند، تعیین قدمت شهر زارچ است؛ جایی كه مظهر این قنات وجود دارد. این امر نیازمند پیگیری‌های باستان‌شناسی از جانب اداره میراث فرهنگی است.

در كتاب تاریخ آل مظفر نوشته محمود كتبی، تاریخ جدید یزد از احمد كاتب، یزدنامه ایرج افشار و تاریخ جعفری، نویسندگان بر این باورند كه زارچ یكی از چندها روستایی است كه به دست امیر مبارزالدین و نزدیكان او ساخته شد. به‌عنوان مثال، در یزدنامه آمده است:

چنین برمی‌آید كه روستای زارچ كه نام كاریز زارچ از آن باشد، یكی از همان ده‌هایی است كه محمدبن‌مظفر در سال ۷۴۰ هجری قمری ساخت.

در تاریخ جعفری در تكمیل موضوع آمده است:

به امر دختر محمد مظفر باروی قلعه زارچ كشیده شده است.

با این حال، در جلد سوم جامع مفیدی تالیف مستوفی بافقی، به بنای زارچ در زمان زال زر اشاره دارد:

قریه زارچ: اسم بانی از كتب تاریخی معلوم و محقق نیست. در افواه مردم مشهور است كه از جمله مستحدثات زال زر است و العلم عندالله

 

عبدالحسین آینی نیز در كتاب آتشكده یزدان چنین می‌نویسد:

از قراء مهم و معتبر در بلوك یزد، یكی زارچ است كه بعد از میبد كهنگی و قدمتش مسلم است. وجه تسمیه آن به زارچ و بانی قنات و آبادی آن مجهول و زبان تاریخ در این باب ساكت.

در بررسی بناهای ساخته شده روی این قنات، قدیمی‌ترین مدرك مربوط به زمان ساخت مسجد عتیق است كه در دوره حكومت علاء‌الدوله، دومین امیر آل كاكویه بر یزد بنا شد. ارسلان خاتون همسر علاء‌الدوله ابتدا در مكان فعلی مسجد جامع، مسجدی می‌سازد و با توجه به كمبود آب و مشكل اساسی مردم یزد، دستور به حفر پایاب بر قنات زارچ در جلوس مسجد می‌دهد. پس اگر قدمت پایاب حدود ۱۰۰۰ سال باشد، قطعا قدمت قنات از آن بیشتر است. 

در كتاب تاریخ جدید یزد، تالیف احمد كاتب چنین آمده است:

و علاءالدوله مسجد قدیم ساخت بر درده؛ آنجا كه ارسلان خاتون مناره ساخته بود و بر سر گنبد، مناری ساخت و بر تحت مسجد نقبی بر سر آب زارچ بكند و مردم شهر از آن آب، پیوسته مستفیض می‌شوند.

از ویژگی‌های قنات زارچ می‌توان به مقطع مربعی چاه‌های آن در مقایسه با همتایان دیگر اشاره كرد كه مقطعی بیضوی یا دایره‌وار دارند. پیشینه حفر چنین چاه‌هایی به زمان زرتشتیان می‌رسد.

سازه های وابسته به قنات زارچ

پایاب

پایاب، جو یا پاكنه، دالانی شیب‌دار است كه در دل زمین حفر شده و به این شكل امكان استفاده مردم از آب جاری قنات فراهم می‌شود. این دالان برای جلوگیری از ریزش احتمالی گالری قنات، همواره عمود بر مسیر قنات ساخته می‌شد. در گذشته عموم پایاب‌ها دارای حوض بوده و محلی برای شستشو، استحمام و تامین آب بودند. البته كاربرد پایاب صرفا تامین آب برای شستشو و گاهی برای نوشیدن نبود؛ بلكه علاوه بر آن كاركردهای دیگری داشت كه در ساختارهای اجتماعی شهر تنیده شده بودند و از آن جمله می‌توان به نمایش مرزبندی طبقات اجتماعی، ثروت و اقتدار، ایجاد پناهگاه یا سنگر موقت در هنگام ناامنی، تامین محلی برای دورهمی و تعاملات اجتمایی و تبادل اطلاعات و همین طور مكانی خنك برای گریز از روزهای گرم تابستان اشاره كرد. محیط داخلی پایاب به‌دلیل ویژگی ساختمان زیرزمینی و مجاورت با آب قنات، در تمامی فصول سال تقریبا دارای دمای ثابتی بین ۲۸ تا ۲۹ درجه سانتی‌گراد است.

قنات‌ها حین عبور از زیر شهرها یا روستاهای بیابانی ممكن بود، مسیر پرپیچ‌وخمی پیدا كنند و دائم به چپ و راست منحرف شوند. به این ترتیب خانه‌های بیشتری، بخت داشتن پایاب و دسترسی به آب قنات را پیدا می‌كردند. ۳۸ پایاب روی قنات زارچ در شهر یزد كنده شده است و اولین آن‌ها، پایاب گلكار واقع در بلوار شهید عاصی زاده است كه حدود ۱۰۰ سال پیش توسط حاج محمدعلی گلكار مرمت شد و نام وی روی پایاب به یادگار باقی ماند. دومین پایاب، پایاب گودرز یا گودال شهریاری در مجاور بیمارستان گودرز است كه ۱۵۰ سال پیش توسط ارباب مهربان مرمت شد. آخرین پایاب نیز  پایاب كوشك نو در محله كوشك نو است كه آب ورودی به آسیاب وزیر از این پایاب می‌گذرد.

آسیاب

در یزد تقریبا تمام آسیاب‌ها با آب قنات كار می‌كنند و بدون بهره‌گیری از آن‌ها در جایی كه بهره‌گیری از انرژی محركه دیگری چون باد یا رودخانه امكان‌پذیر نبود، مردم باید با آسیاب‌های دستی گندم را به آرد تبدیل می‌كردند. كار آسیاب بر اساس انرژی حاصل از آبی ا­ست كه از قنات به درون چاهی به نام تنوره هدایت، در آنجا انباشته و سپس از انتهای تنوره از مجرای باریكی خارج می‌شود و با فشار زیاد پره‌­های آسیاب را می‌­چرخاند. چرخش پره‌­ها منجر به چرخش سنگ روی آسیاب شده و در نهایت دانه‌­های غله­ مابین دو سنگ تبدیل به آرد می­‌شوند.

آسیاب وزیر

به نقل از تاریخ شفاهی موجود، آسیاب وزیر در دوره آل مظفر به دستور حاكم وقت در داخل حصارهای شهر روی قنات زارچ ساخته شد. این آسیاب داخل حصار قرار گرفت تا اگر به‌خاطر درگیری و جنگ، حصارهای شهر بسته شد، مردم دچار مشكل نشوند. آسیاب وزیر تا ۶۵ سال پیش همچنان سرپا بود و آرد مورد نیاز مردم را تامین می‌كرد. با توجه به عرض پله‌ها كه دو چهارپا می‌توانستند به‌راحتی از كنار هم عبور كنند، بزرگی فضای آسیاب و همچنین نزدیكی آن به حصار شهر، می‌توان به اهمیت استراتژیك این آسیاب پی برد.

مسیر قنات زارچ

مبدا قنات در حوالی روستای فهرج است كه پس از طی روستاهایی مانند خویدك، دهنو و اكرمیه وارد شهر یزد می‌شود و از محله‌های مختلف شهر از جمله میدان امیر چقماق عبور می‌كند. آب قنات پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج می‌شود و به‌طرف زارچ حركت می‌كند.

مدیریت آب قنات زارچ

مدیریت، حفظ، نگهداری، تقسیم و توزیع آب قنات زارچ به عهده شورای قنات زارچ است كه پنج نفر عضو دارد و از سوی كلیه مالكان و شاربین قنات انتخاب می‌شود. شورای قنات یك نفر را به‌عنوان نماینده تام‌الاختیار به‌مدت یك سال معرفی می‌كند تا از كلیه مالكان و شاربین قنات خود كمك بگیرد و همچنین رابط بین كشاورزان و ادارات مربوطه باشد. نماینده مذكور جهت حفاظت و نگهداری و حفر پیشكار، مقنی و كارگر قنات را به كار می‌گیرد تا به نحو احسن هرگونه عملیات مورد نیاز را به‌خوبی انجام دهد و دستمزد كارگران را پرداخت كند.

از سوی شورای قنات دو نفر به‌عنوان میراب جهت توزیع و تقسیم آب قنات، یكی در محل سرچشمه و دیگری در محل توده زارچ به‌مدت یك سال انتخاب می‌شوند. میراب با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالكیت هر فرد و بر حسب نوبت، آب را به كشاورزان تحویل می‌دهد. سرچشمه زارچ ۶ شبانه‌روز آب و محل توده زارچ ۹ شبانه روز آب دارد. همچنین دستمزد میراب كه به نام «سد» معروف است، از روی سهم آب كشاورزی در هر ۱۵ روز یك بار به میزان یك جرعه آب (به‌مدت ۱۱ دقیقه) تحویل می‌شود.

وضعیت كنونی قنات زارچ

تا نیم قرن پیش آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود؛ اما به‌دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به‌شدت كاهش یافته است. توسعه شهر یزد طی چند قرن گذشته، ساختمان‌سازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه‌ها، نشست فاضلاب‌ها به درون قنات و قراردادن لوله‌های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات، مشكلات بسیاری را برای این قنات كهن به وجود آورده است.

حتی در حال حاضر ۳۰ كیلومتر از قنات زارچ از زیر شهر یزد عبور می‌كند و در دو نقطه بافت قدیم كه فاقد فاضلاب هستند، برخی از منازل مسكونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدایت كرده‌اند. با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده است؛ اما همچنان ادامه دارد. هدایت فاضلاب‌ها به قنات حتی سبب ایجاد گاز دی‌اكسید كربن در قنات شده كه این امر لایروبی را برای مقنیان مشكل و خطرآفرین كرده است.

كارشناسان بر این باور هستند كه قنات زارچ با وجود خشكسالی‎‌ها و تغییرات اقلیمی مقاومت كرده و هنوز خشك نشده است و با حفر پیشكار و لایروبی ورودی این قنات در خویدك و فهرج می‌توان آبدهی كنونی آن را افزایش داد.

نكاتی درباره قنات زارچ

• نورپردازی پایاب وزیر با لامپ ۱۲ ولت انجام شده است تا برای ورود گردشگران ایمن باشد.
• یكی از نكات قابل‌توجه این قنات، مسیرهایی است كه با اختلاف ۱۰ متر ارتفاع به یكدیگر رسیده‌اند؛ در حالی كه تراز این قنات صفر است و این شگفتی را برای بازدیدكنندگان به‌دنبال دارد كه این اختلاف تراز چگونه مدیریت شده است.
• از بدو ورود به آسیاب وزیر تا انتها ۴۰۰ متر پیاده‌روی دارد و ۱۲۰ پله با شیب ملایم ۱۲ سانتیمتری را تا محل قنات طی می‌كند. برای بازسازی پله‌ها از تراورس راه آهن استفاده شده است.
• این قنات از سال ۱۳۴۰ هجری شمسی تاكنون ۲۰ كیلومتر جلوتر رفته و هرچه سفره زیرزمینی پایین‌تر رفته است، مقنی‌ها نیز در دل آب فرو رفته‌اند.
• در شهر یزد به‌تازگی گردشگری آب و قنات با محوریت قنات زارچ و آسیاب وزیر به محورهای گردشگری اضافه شده است كه گردشگران می‌توانند برای هماهنگی بازدید از این محل با شماره ۰۹۱۶۲۱۴۴۸۶۲ تماس بگیرند. 
• هزینه ورودی آسیاب وزیر طبق مصوبه سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۴۰۱ هجری شمسی مبلغ ۸۰ هزار تومان است كه این هزینه شامل بازدید از دو سازه وابسته به قنات (آسیاب وزیر و پایاب كوشكنو)، ارائه چكمه برای پیمایش در گالری قنات زارچ و بیمه می‌شود.