دهاقان

دهاقان از شهرستانهای استان اصفهان در ۵۱ درجه و ۳۹ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۱ درجه و ۵۶ عرض جغرافیایی قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا ۲۰۵۰ متر می باشد و دارای سه دهستان به نامهای قمبوان، موسی آباد و همگین است و در حدود ۲۶ روستا دارد. این شهر با جمعیت ۱۷٬۱۷۰ نفر (برآورد ۱۳۸۳خ.) مركز شهرستان سمیرُم سُفلی یا دهاقان است.
این آثار مستنداتی ارائه می دهند كه بیانگر زندگی و حیات در حدود ۷۰۰ سال پیش بوده است . اما بقایای سه دوره ساسانی در همگین و یا آیین ذبح گاو در این روستا و همچنین بقایای سكونت در كنار گورستان كهن بودگان نشانگر قدمتی بیش از این است . آثار تاریخــی : مسجد در شهر به عنوان مهمترین بنای عمومی تلقی شده و تفكرات مربوط به شهرسازی اسلامی نقش عامل زیربنایی را ایفاد می كند . مسجد جامع به عنوان مهمترین نقطه عطف ، بیشترین جاذبه را دارا بوده است . چرا كه در ارتباط فضایی متقابل با بازار قرار داشته است . بعضی مواقع مثل شهر دهاقان مسجد جامع همراه با مساجد دیگر در طول اندازه بازار جای می گرفته اند . در شهر دهاقان بیش از ۳۰ مسجد موجود است كه برخی از آنها از نظر تاریخی اهمیت زیادی دارند . الف-مسجد جامع دهاقان (مسجد حاج میرزابابا) مسجد جامع با ۲۴۰ متر مساحت در داخل راسته بازار ، نزدیك چهارسو در كنار مساجد دیگری مثل مسجد حاج مهدی قرار دارد . این مسجد توسط شخصی به نام حاج میرزا بابا احداث شده است این بنا از بناهای اوایل دوره قاجاریه در شهر دهاقان است ، ساختمان آن دارای یك هشتی در مسیر ورودی یك حیاط كوچك و شبستانی (ستوندار) است كه پوشش آن را به شیوه چهارضربی اجرا كرده اند شبستان با آجرهایی با ابعاد ۵*۲۰*۲۰ سانتیمتر در راستای محور قبله با سه ردیف ستون ، سه تایی از جنس آجر برپا شده است . محراب مسجد دارای تزئینات مقدس و گچبری هایی با نقوش اسلامی است . در پشت بام این بنا یك ساعت آفتابی واقع است كه كاربرد آن تشخیص ظهر و زمان اذان نمازهای ظهر و عصر بود .
ازنظر معماری یك از مهمترین مساجد تاریخی شهر است . محل استقرار زنان و مردان در این مسجد با دیوار چوبی تفكیك شده است . این مسجد ارتباط تنگاتنگ با بازار و قدیمی ترین راسته مهم شهر داشته است . سردر مسجد كه با نیم گنبد پوشیده شده است دارای تزئینات كاربندی (رسمی بندی) است همچنین دارای دو سكو (باخوره) بوده استكه در حال حاضر یكی از سكوها باقیست بعد از سردر وارد فضای هشتی می شویم هشتی مسجد نیز از نوع نگینی می باشد . این هشتی مانند تمام هشتی ها فضای تقسیم بنا را نیز شامل می شود و فقط از سه ضلع مسدود است و از بقیه اضلاع به راه پله ، پشت بام ، حیاط ، اتاقهای مسجد ، شبستان و كوچه را دارد مسجد دارای یك حیاط كوچك است. شبستان مسجد دارای یك ستون شش ضلعی است محراب آن دارای تزئینات مقرنس كاری و حاشیه محراب گچ بری شده است . سطح شبستان از سطح حیاط پایین تر است . اتاقهای مسجد به نسبت سایر قسمتها از قدمت كمتری برخودار است كه با طاق و گنبد پوشیده شده است . رطوبت ناشی از برف و باران از عوامل مهم مخرب مسجد است . ب- مسجد میر مسجد میر مهمترین و قدیمی ترین بنای تاریخی در شهر دهاقان است براساس مطالعات میراث فرهنگی استان اصفهان قدمت آن به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره ایلخانی می رسد . این مسجد در وسط بازار و در شمال مسجد جامع واقع است . در حال حاضر شامل یك فضای مسقف كوچك با ستونهای مربع شكل با ابعاد ۷۰/۱*۷۰/۱ متر است . كف مسجد میر برخلاف مساجد اطراف خودش بالاتر از سطح بازار و از نظر معماری و هنر ساده تر است . این مسجد در حال خراب شده است . با توجه به نوشته ای كه در داخل مسجد نصب شده است این بنا یكبار در سال ۱۳۱۰و باز دیگر در سال ۱۳۶۲ تعمیر شده است . در حال حاضر نیز نیاز به تعمیر دارد . مسجد میر ، مسجدی درونگرا و شبستانی است كه با خشت ساخته شده است و با رویه گچی پوشیده شده مساحت مسجد در حدود ۱۶۰ متر است . درون مسجد هیچگونه تزئیناتی ندارد . اما دیواره خارجی بنا دارای تزئینات آجر كاری است . اهالی اعتقاد دارند كه این مسجد بقایای یك آتشكده است كه بعد از اسلام تبدیل به مسجد گردیده است . رطوبت ناشی از برف و باران عامل مهم تخریب بناست . علیرغم وجود قیرگونی سقف ، باز هم باعث تخریب مسجد شده است . به طوری كه قسمتی از سقف در دیماه ۸۳ فرو ریخته . همچنین دیوار خارجی در قست شرقی بنا به علت ریزش آب از ناودانها دچار فرسایش شده است .

بدون استفاده شدن و متروك ماندن مسجد یكی دیگر از عوامل فرسایش آن است . ب- مسجد حاج مهدی این مسجد نیز در بازار واقع است كف آن از سطح بازار پایین تر است دارای ستونهای عظیم (سیستانی) و گنبدهایی (قوسهای رومی) است كه هوای داخل آنرا معتدل می سازد این مسجد مناره مخصوص به خود دارد كه آرم شهرداری دهاقان نیز برگرفته از آن است . ساختمان مسجد در زمینی به مساحت تقریبی ۵۶ مترمربع در بازار به طول ۹ و عرض ۶ متر ساخته شده است این مسجد به صورت یك فضای مسقف با محوری در راستای قبله ترتیب یافه است در ساختار بنا از آجرهای با ابعاد ۵۰*۲۰*۲۰ سانتیمتر استفاه شده است و از نظر قدمت به دوره قاجاریه متعلق است . كف مسجد نزدیك به ۵۰ سانتیمتر پایین تر از سطح بازار است بر روی پشت بام مسجد مكانی مسقف برای گفتن اذان ۲ متر در ۲ متر و طاقی هرمی شكل به طول ۱۰۰ سانتیمتر وجود دارد . در ضلع غربی بر روی پشت بام یك ساعت آفتابی با ابعاد ۱۶*۳۷ سانتیمتر وجود دارد كه با ساعت آفتابی مسجد جامع مشابه است . مسجد دارای نمازخانه تابستانی است بدین معنی كه پشت بام مسجد دارای دیوارهای اجری است كه برای خواندن نماز در تابستان از آن استفاده می شود . ت – مسجد حضرت صاحب الزمان (عج) معروف به مسجد قلعه دهاقان یكی از مساجد تاریخی دهاقان مسجد حضرت صاحب الزمان (عج) معروف به مسجد قلعه دهاقان است مسجد مذكور تا قبل از سال ۱۳۴۵ دارای سبك معماری تا حدودی شبیه مسجد میر بوده و از سال ۱۳۴۵ تخریب و به سبك جدید ساخته شد . سبك قدیمی این مسجد با چند قرن قدمت ، دارای دو ستون چهار ضلعی بود كه هر ضلع آن با یك متر عرض و دو متر ارتفاع و با طاقی ضربی و محراب ساده به وسیله آجرهای مربع شكل و با ملات گل و ساروج ساخته شده بود . زیربنای این مسجد در حدود ۴۵ مترمربع و یك حیاط كوچك به مساحت ۶ مترمربع داشت . در حال حاضر مساحت آن بالغ بر ۲۷۰ مترمربع و دارای امكانات مورد نیاز است . پ – مسجد ادیب این مسجد در جنوب بازار دهاقان با مساحتی حدود ۱۷۵ متر واقع شده است بانی آن شخصی است به نام ادیب به نظر می رسد قدمت بنا مربوط به اوایل دوره قاجار است . این مسجد مثل بیشتر مساجد دهاقان سیستانی و به طور كامل درونگراست . دارای چهار ستون است كه دو ستون مربع و دو ستون هشت ضلعی است كه از اجرهایی به ابعاد ۵۰*۲۰*۲۰ سانتیمتر ساخته شده است . ساختمان گنبدی شكل و با اجر پوشیده شده است . محراب و ورودی مسجد نوساز است و با آجرهای هفت رنگ پوشیده شده است و مسجد تقریبا بدون تزئینات می باشد و تنها زیبایی آن مربوط به آجركاری سقف هاست به این بنا به علت حفاری كه به خاطر الحاق مسجد با ساختمان مجتمع امام صادق شده است آسیب های زیادی وارد گردیده است . ح- مسجد سادات دهاقان در سمت جنوب بازار تاریخی مسجدی به نام مسجد سادات وجود دارد . مسجد مذكور تا سال ۱۳۶۰ دارای شبكه معماری مشابه با مساجد حاج مهدی و حاج میرزابابا بوده است . از سال ۱۳۶۰ مورد بازسازی كامل قرار گرفت و به سبك جدید نوسازی شد . بنای این مسجد از نظر سیستانی دوره قاجار تعلق دارد در ساختار بنا از آجرهای مربع شكل استفاده كرده اند (مساحت آن ۲۱۰ مترمربع و دارای ۳ ستون سنگی و ۶ ستون آجری) دیوارها و محراب گچبری شده . همچنین مسجد پس از یك متر از سطح زمین پایین تر و فاقد حیاط بوده است و در حال حاضر مساحت این مسجد افزایش یافته و در دو طبقه احداث و به سبك امروزی نوسازی شده است . خ – مقبره سلطان محمد این مقبره كه بنایی است نوساز و از یك فضای مسقف ساده تشكیل شده است حاوی یك سنگ قبر كامل و بخش كوچكی از یك سنگ قبر است . قدمت این مقبره به سال ۷۵۵ هـ . ق بر می گردد . این مقبره در كنار بازار واقع است و نشان از قدمت این قسمت شهر دارد

ج- مقبره باباشاه حسین (بابا شیخ حسین) بنا به نظر اهالی شهر ، مقبره باباشاه حسین فرزند جابربن عبداله انصاری ، صحابی مشهور پیامیر اسلام (ص) می باشد كه پس از گذراندن عمر ؛ همراه با خواهرش بی بی خاتون در این محل دفن شده است . البته سندی كه این مسئله را ثابت بكند در دست نیست این مقبره در چهار كیلومتری شمال دهاقان واقع است . این مقبره بنایی كاملا نوسازی و از یك فضایی مسقف ساده تشكیل شده است . اما یك راهرو یا دالان در قسمت غربی آن وجود دارد كه متعلق به دوره های قبل است این سنگ قبر متعلق به همسر سلطان محمد مدرس علوم دینی می باشد در این بنا هیچگونه تزئین معماری به كار نرفته است . د- آسیاب محمد رحیم بیگ معروف به آسیاب آبی در ایران در مكانهایی كه رودخانه های پرآب جاری بودند مردم برای آرد كردن گندم و جو در كنار آن رودخانه ها آسیابهای آبی تاسیس می كردند . دهاقان به دلیل دارا بودن آب جاری رودخانه دارای چندین آسیاب آبی بوده ، بنا به اظهار نظر اهالی در دهاقان بیش از ۱۰ آسیاب آبی شناسایی شده است . آسیاب محمد رحیم بیگ معروف به آسیاب آبی دهاقان از آثار و بناهای تاریخی شهر محسوب می شود . آسیاب آبی در شمال غربی دهاقان در ساحل شمالی رودخانه واقع است . ذ-كاروانسرا یكی دیگر از عناصر مهم شهرهای اسلامی ، كاروانسراهاست . از زمان صفویه ایجاد كاروانسراهای داخل شهری رونق و اهمیت بیشتری یافته این نوع كاروانسراها محل مبادله كالاهای بازرگانــی شهر بودند و مكانی برای اقامت مسافرین به حساب می آمدند . كاروانسراها بر حسب نقش و موقعیتی كه دارند در كنار خود عناصر خدماتی چون نانوایی ؛ حمام ، اصطبل ، انبار ، علوفه ، مخزن آب ، آسیاب ، بارانداز ، دكان و … را نیز داشتند . این عناصر مهم شهری به عنوان مركزی برای توقف كاروانیان و هم مركزی جهت انجام فعالیتهای بازرگانی مورد استفاده قرار می گرفتند . گاهی نیز به عنوان بخشی از بازار به حساب می آمدند . در دهاقان نیز كاروانسرای شهر قدیم در داخل بازار و روبروی مسجد میر واقع بود كه در حال حاضر تخریب شده اند . ر- خانه خان (خانه حسینقلی خان خطایی) این خانه در محله قلعه واقع است .
حسینقلی خان خطایی حكمران یك صد سال پیش دهاقان بود این خانه را مصالحی چون خشت به عنوان مصالح اصلی و ساختاری و آجر به عنوان مصالح فرعی برپا شده است فضاهای مسكونی این خانه در جبهه شمالی و جنوبی پیرامون یك حیاط مركزی بزرگ ترتیب یافته است قدمت این خانه به بیش از ۲۷۰ سال می رسد و یكی ازمهمترین آثار و بناهای تاریخی دهاقان محسوب می شود . ز- خانه جهانگیرخان قشقایی این خانه ، خانه جهانگیرخان قشقایی است كه معلم مستقیم شهید مدرس و با واسطه امام خمینی بود . نقاشی زیبای آب طلا بر روی قسمت درونی گنبد خانه كه منسوب به خود ایشان است دیده می شود . فضاهای مسكونی این خانه در جبهه شمالی و پیرامون یك حیاط مركزی بزرگ ترتیب یافته است . زیبایی های این خانه تا آنجایی است كه در قدیم آرزوی هر دهاقانی بود كه در عروسی های واقع در این خانه شركت كند . متاسفانه خانه فوق فعلا به صورت متروكه و در حال تخریب می باشد كه نیاز است توسط دستگاه های ذیربط تملك و بازسازی گردد . س – پل تاریخی دهاقان (پل سطل یا پل آب بر) یكی از پلهای ساخته شده در طول مسیر رودخانه دهاقان پل سطل است كه دارای عرض ۳ ارتفاع ۴ و طول بیش از ۵۰ متر می باشد . مصالح بكار رفتـــه در آن سنگ ، گـــل و ساروج است در بازسازی چند ســـال اخیر از شن و سیمان نیز استفاده شده است . ش – بازار معمولا بازار دائمی و اصلی هر شهر از مهمترین دروازه شهر شروع می شده و تا مركز شهر تا دروازه با دروازه های دیگر امتداد می یافت . در دو سوی راسته ها تعدادی دكان متصل به هم وجود داشت در پشت دكانها تعدادی كاروانسرا می ساختند . بازارها مهمترین محور ارتباطی ، اقتصادی و اجتماعی و به عبارت دیگر مركز شهر بودند . علاوه بر فضاهای اقتصادی مهمترین فضاهای فرهنگی و اجتماعی شهر مانند مسجد جامع و سایر مساجد بزرگ ، مدرسه های علمیه ، خانقاه ، زورخانه ها و غیره در امتداد آن قرار داشتند . بازار دهاقان در مركز شهر واقع است در قدیم مهمترین محور ارتباطی ، اقتصادی و اجتماعی شهر محسوب می شد . دروازه بروجن ورودی جنوبی بازار بود . بازار دهاقان قسمت قدیمی شهر را به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم می نموده است . قبل از فرسوده شدن بافت و ایجاد خیابانهای موازی بازار از رونق اقتصادی خوبی برخوردار بوده ولی با گذشت زمان تغییر مسیر اصلی اصفهان – شیراز و كاهش مبادلات اقتصادی و اجتماعــی با عشایر مناطق مجاور از رونق اقتصادی و اجتماعی آن كاسته شده است .

در چند سال اخیر بازار دهاقان عملكرد خود را از دست داده است . اكثر مغازه ها و مكانهای تجاری تعطیل شده است و در داخل محور بازار مساجدی وجود دارد كه دارای وسعت زیاد و ساختمانهای سنتی با ستونهای آجری و طاقهای ضربـــی است این مساجد در گذشته نقش برجسته ای در برگزاری مراسم مذهبی داشته اند . ویژگی های خاص (كشاورزی ، صنعت ، بازرگانی ، صنایع دستی و …) از محصولات كشاورزی این شهرستان می توان گردو ، گلابی – انگور – سیب – بادام – لوبیا چیتی را نام برد. كه مهم ترین این جاذبه ها شامل : دره گلهای ارونه در جنوب دانشگاه آزاد ، دره هرندی ، دامنه‎های جنوبی ارتفاعات قلاری ، دشت آلاله‎های آستانه و دشتك در ارتفاعات جنوب غربی نمونه‎هایی از این مناظر زیبای طبیعی است كه در بهار با رویش گلهای وحشی و گیاهان صحرایی كم نظیر ارزش اكوتوریستی بالایی پیدا می‎كند . بارندگی نسبتا بالا در نیمه جنوبی و غلبه سنگهای آهكی در این بخش از شهرستان سبب شكل گیری چشمه‎های نسبتا پرآبی شده است . نمونه‎هایی از این چشمه سارها ، چشمه‎های موجود در سرشاخه های رودخانه فصلی شور در جنوب وغرب دهستان همگین ، چشمه علی ، چشمه حیدر ، چشمه دره شاه (كه دارای درختان كهن و منظره بسیار زیبا می‎باشد این منطقه زیبا شكارگاه شاهان صفوی بوده كه كتیبه تختگاه شاه صفی در این دره نشان دهنده این مطلب می‎باشد.