قلعه فلك الافلاك یكی از مشهورترین جاذبه‌های تاریخی و گردشگری خرم آباد استان لرستان است كه در بالای تپه‌ای باستانی و در مركز شهر خرم‌آباد قرار دارد. قلعه فلك الافلاك از شرق و جنوب شرقی به رودخانه خرم رود، از غرب به خیابان امام خمینی و از شمال به خیابان فلك الافلاك محدود می‌شود. از تاریخ ساخت قلعه فلك الافلاك و بانی آن، اطلاعات دقیقی در دست نیست اما بر اساس شواهد موجود، بنای اولیه این قلعه به زمان شاپور اول ساسانی در قرن سوم میلادی بازمی‌گردد. ساسانیان در حدود منطقه كنونی خرم‌آباد، شهری با نام شاپورخواست ساختند و از این دژ به عنوان مركز حكومتی و نظامی استفاده می‌كردند. شاپورخواست بعدها ویران و در حدود سده هفتم هجری قمری، شهر خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا شد.
وسعت تقریبی قلعه فلك الافلاك ۵۳۰۰ مترمربع است و دارای ۸ برج، ۲ صحن و ۳۰۰ جان‌پناه می‌باشد. فضای داخلی قلعه به ۴ تالار نسبتاً بزرگ پیرامون و تعدادی تالار و اتاق تقسیم شده است. ارتفاع بلندترین دیوار تا سطح تپه ۲۳ متر است. مصالح بكار رفته در ساخت این قلعه، سنگ، آجر، خشت و ملات گچ و آهك است. ورودی بنا در سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده كه پس از گذر از راهروی ورودی، به حیاط اول متصل می‌گردد. در گوشه شمال شرقی حیاط اول یك حلقه چاه آب به عمق ۴۰ متر وجود دارد كه آب مورد نیاز ساكنان قلعه از آن تأمین می‌شده است (البته اكنون نیز قابل بهره‌برداری می‌باشد).
از ویژگی‌های اصلی این بنا می‌توان به قرارگیری بر فراز صخره‌های سنگی و اِشراف كامل آن به دره تاریخی خرم‌آباد و جاری شدن چشمه پرآب گلستان از دامنه شمالی تپه اشاره نمود. مجاورت قلعه فلك الافلاك با غارهای پیش از تاریخ دره خرم‌آباد، سنگ نوشته خرم‌آباد، مناره آجری، پل شكسته (پل شاپوری) و گرداب سنگی، بیانگر پیوستگی تاریخی این قلعه با آثار مذكور است.
قلعه فلك الافلاك در منابع تاریخی مكتوب، با نام‌های متفاوتی چون دژ شاپور خواست، سابرخاست، دزبر و قلعه خرماباد یاد شده است. نام «فلك الافلاك» (به معنای سپهر سپهران)، عنوانی است كه از دوره قاجاریه برای این قلعه در نظر گرفته شد و از آن روزگار تا به حال باقی مانده است. در واقع وجه نامگذاری این بنا، شاید به دلیل وجود دوازده برج قلعه كه اشاره‌ای به دوازده برج فلكی دارد، باشد. علاوه بر این نام قلعه ممكن است استعاره‌ای از دست نیافتنی بودن آن باشد. این قلعه در دوره‌های گوناگون، دستخوش تغییر و تحولات متعددی شده است كه بیشترین این تحولات مربوط به دوره صفویه تا قاجار می‌باشد. بر اساس مدارك موجود، تا حدود صد سال پیش، بارویی دوازده برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته كه اكنون آثار این برج در محوطه شمال غربی قلعه دیده می‌شود.
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیكی خود، در قرن چهارم هجری قمری به مقر حكومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه تبدیل شد. قلعه فلك الافلاك در زمان حكومت خاندان بدر (قرن چهارم هجری قمری)، به عنوان خزانه سلطنتی كاربرد داشته و در زمان اتابكان لر كوچك و والیان لرستان در دوره صفویه و قاجاریه، مقر حكومتی بود. در دوره پهلوی اول و دوم، كاربرد این قلعه به ترتیب پادگان نظامی و زندان سیاسی بوده است.
در حال حاضر قلعه فلك الافلاك كه پس از ثبت در فهرست آثار ملی كشور به «موزه فلك الافلاك» تغییر نام داده است، شامل بخش‌های مردم‌شناسی، هنرهای سنتی و باستان‌شناسی می‌شود. در تالار موزه مردم‌شناسی، عكس‌ها و مدل‌های كوچك و بزرگ متعددی از شیوه‌ها و رسوم گوناگون زندگی مردان و زنان عشایر و روستای منطقه لرستان به نمایش گذاشته شده است.
از دیگر آثار دیدنی این موزه در بخش مردم‌شناسی، سنگ قبرهای اهالی منطقه است كه با دیگر نواحی ایران تفاوت جالب توجهی دارند. در این نواحی رسم بوده كه بالای قبر، سنگی عمودی قرار می‌دادند و روی آن صحنه‌هایی از زندگی فرد درگذشته حجاری می‌نمودند. در تالار باستان‌شناسی موزه تعداد زیادی اشیای ارزشمند مفرغی، سفالی و سنگی متعلق به هزاره‌های پیش از میلاد به نمایش گذاشته شده است. این آثار طی سالیان اخیر از حفاری‌های گروه‌های باستان‌شناسی یا حفاران غیرمجاز و قاچاقچیان ضبط شده است. این آثار بیانگر دیرینگی و پیشرفت تمدن كهن منطقه لرستان می‌باشند.
آدرس: خرم آباد – خیابان امام (ره) – دوازده برجی
فَلَك‌الافلاك یا دژٍ شاپورخواست در مركز شهر خرم‌آباد قرار دارد. فلك‌الافلاك با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته می‌شود. این بنا بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم‌آباد و در نزدیكی رودخانه، در مركز شهر قرار گرفته و چشم‌گیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون این شهر است.
تاریخ ساخت این قلعه به دورهٔ ساسانیان باز می‌گردد و به شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
نام‌شناسی
فلك‌الافلاك در لغت به معنای «سپهر سپهران» است. قلعه فلك‌الافلاك با نام‌های گوناگونی در طول زمان شناخته شده‌است. دژ شاپورخواست، سابر خواست، قلعه خرم‌آباد، دوازده برجی و كاخ اتابكان از آن جمله‌اند. قلعه خرم‌آباد از دوره قاجار به بعد با نام فلك‌الافلاك ضبط شده‌است. با توجه به اینكه ممكن است دوازده برجی، اشاره‌ای به دوازده برج فلكی باشد، ممكن است نام فلك‌الافلاك نیز از همین جا ریشه گرفته باشد.
كاربری قلعه
این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیكی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حكومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد همچنین خزانه حكومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حكومتی اتابكان لر كوچك و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین كاربردهای قلعه در گذشته محسوب می‌شود.
حریم قلعه
حریم قلعه از شرق و جنوب غربی به رودخانه خرم آباد و از غرب به خیابان و محله دوازده برجی و از سمت شمال به خیابان فلك الافلاك محدود می شود. این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیكی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حكومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه در آمد همچنین خزانه حكومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حكومتی اتابكان لر كوچك و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین كاربردهای قلعه در گذشته محسوب می‌شود.
معماری قلعه
معماری كنونی بنا، بیانگر الحاقات فراوانی است كه در دوران‌های گوناگون بدان افزوده شده، بیشترین این تحولات مربوط به دوره صفویه تا قاجار می‌باشد. بر اساس مدارك تصویری تا حدود یكصد سال پیش بارویی دوازده برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته، كه اكنون آثار این برج از آن در محوطه شمال غربی قلعه، قابل مشاهده‌است. وسعت تقریبی بنا ۵۳۰۰ متر مربع، شامل ۸ برج دو صحن و ۳۰۰ جان پناه می‌باشد. ارتفاع بلندترین دیوار تا سطح تپه ۲۳ متر و مصالح آن از سنگ آجر، خشت و ملات گچ و آهك است. ورودی بنا به سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده كه پس از گذر از راهرو ورودی به حیاط اول وصل می‌گردد. ورودی قلعه فلك‌الافلاك در جبهه شمالی و در برج جنوب غربی به عرض ۱۰ متر و ۲۰ سانتیمتر و ارتفاع سه متر ساخته شده و در ساخت این بنا از مصالحی چون خشت، آجر (قرمز و بزرگ)، سنگ و ملات استفاده شده‌است. پلان بنای این قلعه تاریخی به صورت هشت ضلعی نامنظم است.
حیاط اول
ابعاد این حیاط كه جهت شمالی، جنوبی طراحی شده ۲۲/۵×۳۱ متر است. پیرامون آن از چهار برج تشكیل شده كه دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی قرار دارد.
حمام قدیمی
حمام قلعه در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیكی چاه قلعه قرار داشته‌است. این حمام تا اواخر دوره قاجار قابل استفاده بوده و اكنون آثاری از آن مانند تنبوشه‌های سفالی، نقش‌های آهك بری و كانال‌های زیر زمینی قابل مشاهده‌است.
چاه قلعه
در شمال شرقی حیاط اول و در پشت یك طاق نمای بلند، چاه آب قلعه قرار دارد. عمق این چاه كه بیشتر آن با برش صخره به سرچشمه آب گلستان راه یافته نزدیك به ۴۰ متر است. در گذشته آب مورد نیاز ساكنین دژ از همین چاه تامین می‌شده‌است و اكنون نیز قابل بهره‌برداری است.
حیاط دوم
ابعاد این حیاط در جهت شرقی، غربی طراحی شده ۲۱×۲۹ متر است و همانند حیاط اول از چهار برج تشكیل می‌گردد. در چهار جهت این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد كه به یكدیگر راه دارند و اكنون به موزه تغییر كاربری یافته‌اند. از نكات قابل تامل در معماری بنا، وجود گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیر زمینی در ضلع شمال و شرق آن می‌باشد.
موزه فلك‌الافلاك
موزه فلك‌الافلاك درون ساختمان قرار دارد و در دوره پهلوی با قرار دادن برخی مدارك فرهنگی فعالیت خود را آغاز كرد اما پس از انقلاب فعالیت آن متوقف شد. موزه پس از جنگ ایران و عراق و در سال ۱۳۶۷ فعالیت خود را از سر گرفت. موزه قلعه بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ به علت نبود امكانات نگهداری استاندارد تعطیل بود. هم اكنون موزه مردم‌شناسی آن در بخش جنوبی حیاط دوم راه‌اندازی شده‌است. این موزه ۱۲ ویترین دارد كه هر ویترین ۵۰ اثر تاریخی را به نمایش می‌گذارد.
