مدرسه خان شیراز از جمله بناهای مدارس معروف و بزرگ علوم فقهی دوران صفویه می باشد. كه در محله اسحاق بیگ شیراز واقع گردیده است. این بنا به همت الله وردی خان افشار والی شیراز و سپه سالار شاه عباس صفوی بنا گذاشته شد . پس از مرگ ایشان پسرش سردار نامی ایران ، امام قلی خان در سال ۱۰۲۴ هجری قمری كار بنا را به اتمام رساند.
معماری بنا
زیر بنای این محل كه به سبك بناهای درون گرا ساخته شده ۷۶۸۶ متر مربع می باشد كه در زمینی به مساحت ۵۰۰۳ متر مربع در دو طبقه بنا گردیده است . این بنا دارای یكصد حجره جهت اسكان طلاب بوده كه در حال حاضر هفتاد هجره به جای مانده است . و نیز صحن مدرسه با یك حوض هشت گوش در مركز و ۴ باغچه در چهار طرف آن به همراه درختان نارنج و نخل مزین گردیده است. طول صحن ۵۱ متر و عرض آن ۴۵ متر می باشد .
سردر ورودی با تزئینات بسیار عالی و ارتفاع چشم گیر ، با كاشی های هفت رنگ تزیین شده است . گل بوته های روی كاشی ها از جمله شاهكارهای هنر و معماری و كاشی كاری بوده است . همچنین بالای سردر، یك كتیبه با خط ثلث عالی و با قلم درشت نوشته شده كه بیانگر ذوق والای هنر مند ایرانی است .
دالان ورودی مدرسه به شكل هشتی با سقفی كه با شكل زیبا به صورت گنبدی با كاشی لاجوردی آبی و گل بوته های زیبا مزین شده است .
در زمان ساخت و تا عصر زندیه در طرفین جبهه غربی مدرسه دو گلدسته بلند آجری با تزیینات و كاشی كاری مفصلی وجود داشته است . كه به دلیل مسلط بودن بر ارگ حكومتی كریم خان زند ویران گردیده است . كاشی كاریهای سقف مدرسه مثل مسجد شیخ لطف الله در اصفهان می باشد. در حاشیه سقف آیات قرآنی با خط ثلث عالی وجود دارد كه در كتیبه آن به سال ۱۰۲۴ هجری قمری نگاشته شده . بالای دالان ، تالار وسیعی است كه روزگاری حكیم ملاصدرا ملقب به صدرالمتألهین فلسفه اشراق در آن تدریس میكرده است .
در ۴ سمت حیاط ۴ طاق نمای بلند با كاشی كاری مزین شده است كه فقط سر در غربی آن به تازگی مرمت گشته است.
تاریخچه بنا
عمر مدرسه تاریخی خان را به دوره صفویه نسبت می دهند. یعنی روزگار حكومت شاه عباس اول كه الله وردی خان، والی فارس تصمیم به ساخت این بنا گرفت. و در نهایت، در دوره والی گری فرزندش امامقلی خان (۱۰۲۲ تا ۱۰۴۱ ه. ق) ساخت آن به پایان رسید.
یكی از دلایل شهرت این مدرسه آن است كه ملاصدرا سال ها در آن به تدریس فلسفه و علوم اسلامی می پرداخت. درست از همین زمان به بعد، این مدرسه به عنوان یكی از مهمترین مراكز علمی ایران مطرح شد. اما شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید كه مهم ترین ویژگی مدرسه خان به كارگیری اعداد مقدس در ساخت آن است. به این ترتیب كه مدرسه دارای پنج مَدرَس (محل تدریس) به نیت عدد مقدس پنج تن (ع) است كه یكی از این مدرس ها متعلق به ملاصدرا و چهار مدرس دیگر برای سایرین بود. علاوه بر این، مجموعه دو اتاق موجود در این مدرسه در كنار اتاق های درس خارج، در جمع عدد ۱۴ را تشكیل می دهند. این انتخاب اعداد و ارقام در ساخت بنا اتفاقی نبوده و با برنامه ریزی قبلی صورت گرفته است.
تزیینات بنا
اگر گذرتان به مدرسه خان افتاد، خواهید دید كه سردر این مدرسه طاقی ضربی و پوشیده از كاشیهای رنگی دارد كه با تصاویر گل و ترنج تزیین شده اند. در زیر سقف طاق هم كاشی های معرق رنگین به چشم می خورد و بدنه، پیشانی، جرزها و بخشی از دیوارهای دو طرف طاق پوشیده از كاشی های رنگین و دارای طرح های گل و بوته و اسلیمی است. ظاهرا در سال های اولیه ساخت بنا هم در دو طرف بخش غربی مدرسه دو گل دسته بلند آجری با تزیینات و كاشی كاری به چشم می خورد كه در دوران زندیه، تخریب شده اند.
این مدرسه دو طبقه دارد كه طبقه همكف آن در اختیار طلاب مجرد و طبقه بالای آن در اختیار طلاب متاهل بوده است. دلیل این تقسیم بندی هم آن بود كه متولیان مدرسه برای طلاب متاهل فضای بزرگ و خروجی مستقلی در نظر گرفته بودند. در این میان، یكی از اتاق های مدرسه به ملاصدرا تعلق داشت كه البته این روزها هیچ رد و نشانی از تابلو یا بروشوری كه این اتاق را مشخص كند به چشم نمی آید.
برای دیدن این بنا باید به محله اسحاق بیگ شیراز سری بزنید اما انتظار نداشته باشید كه با یك بنای با شكوه و فاخر رو به رو شوید. مدرسه خان در گذر زمان آنقدر مورد بی توجهی قرار گرفته كه این روزها كم كم به یك مخروبه تبدیل می شود. بخشی از سقف این مدرسه فرو ریخته و شكاف هایی در بدنه بنا به وجود آمده است و این ها همه در حالی است كه سه هزار و ۶۰۰ متر فضای تجاری در اطراف این بنای تاریخی به چشم می خورد!
نحوه دسترسی
آدرس : استان فارس، شیراز، خیابان لطفعلی خان زند
از نكات جالب در مورد ساخت این مدرسه، پرداخت تمامی هزینه احداث توسط شخص الله وردی خان است. وی زمانی كه متوجه شد احداث این مكان علمی مدت زمان زیادی را می‌طلبد، تنها پس از ساخت بخش‌های ضروری و مهم برای تدریس استاد و استفاده طلبه‌ها، از ملاصدرا خواست تا به شیراز نقل مكان كند. همچنین در آن دوران و در برخی از مدارس اصفهان، برای پذیرفتن طلاب جهت تحصیل، شروطی وجود داشت كه یكی از آن‌ها عدم تدریس علوم معقوله در آن مدارس بود. این در حالی است كه اتفاقا از مهمترین ویژگی‌های مدرسه خان شیراز، تدریس و تحصیل همین علوم معقوله بود كه خود مدرسه را به دانشگاهی نوظهور و برجسته در زمان خود، تبدیل كرد و از آن مكانی منحصربه‌فرد جهت علم‌آموزی و تدریس علم و دین ساخته بود.
در همین راستا الله وردی خان در زمینه تدریس به ملاصدرا اختیار تام داد و از وی خواست تا در انتخاب علوم تدریسی به سلیقه و اختیار خود عمل كند. همین امر سبب شد تا ملاصدرا بتواند بهترین دوران زندگی علمی و فرهنگی خود را كه آثاری بسزا در رشد و تعالی علم و فرهنگ جامعه برجای گذاشت، در همین مدرسه بگذراند. در واقع در آن زمان دانشگاهی ایجاد شده بود كه دروسی همچون حكمت، فقه، ادب، نجوم، علم حساب، هندسه، زمین‌شناسی، جانورشناسی، گیاه‌شناسی و شیمی در آن تدریس می‌شد.
متاسفانه الله وردی خان هرگز نتوانست پایان ساخت این مدرسه را ببیند، مدرسه‌ای كه می‌توان آن را دانشگاهی به تمام معنا در زمان خود نامید. او پیش از اتمام ساختمان مدرسه از دنیا رفت. اما پسرش امام قلی خان، راه پدر را ادامه داد و با پیگیری‌های او، ساختمان مدرسه تكمیل شد و در سال ۱۰۲۴ هجری قمری به اتمام رسید.
در سال ۱۲۲۹ هجری قمری طی زلزله‌ای كه رخ داد، مدرسه خان شیراز تخریب شد و یكی از تاجران شیراز به نام حاجی لطفعلی شیرازی، اقدام به ترمیم و بازسازی آن كرد. همچنین در سال ۱۲۶۹ هجری قمری طبقه دوم مدرسه در حال تخریب بود كه در سال ۱۲۷۳ هجری قمری، حاجی میرزا علی اكبر قوام‌الملك شیرازی، به تعمیر و بازسازی آن همت گماشت.
در چهار سمت مدرسه، زیر رخ بام‌ها، بالای طاق‌ها و در مركز جرزها، كتیبه‌هایی قرار دارد به خط ثلث و نسخ كه امروزه بخشی از آن كتیبه‌ها از بین رفته است. از ویژگی‌های قابل‌توجه در ساخت مدرسه، وجود باغ‌هایی در طرفین مدرسه است كه برای سرگرمی و تفریح طلاب، ساخته شده بود. البته ناگفته نماند كه این باغ‌ها در حال حاضر به خانه، خیابان و كوچه تغییر یافته است. مدرسه حیاطی دارد كه در مركز آن حوضی هشت‌ضلعی قرار گرفته است. در پیرامون حوض نیز ۶ باغچه به چشم می‌خورد كه درختانی از نخل و نارنج در آن كاشته شده است. در ایوان شرقی مدرسه كه پس از تخریب، مورد بازسازی قرار گرفت، یك درب ورودی و تعداد ۱۰ پنجره ساخته شده است كه به اطراف باغ، باز می‌شود.
