گنبد عالی ابركوه ( نخستین اثر ثبت شده استان یزد ) به دست عمید الدین شمس الدوله دیلمی از طایفه هزار اسبیان اشكور ساخته شده و یكی از آثار منحصر به فرد ابركوه می باشد . گنبد عالی یكی از بنا های سنگی دوره دیلمیان و یكی از نفایس هنر معماری ایران می باشد. كه بر فراز صخره های طبیعی جاده یزد – ابرقو ، به بخش بهمن واقع و از سنگ های طبیعی كوهستان ” ساروج ” ساخته شده است. یكی از سالم ترین بنا های دوره سلجوقی است . این گنبد، مقبره و مدفن عمیدالدین شمس الدوله نوه نصربن حسن بن فیروزان دیلمی است كه در دوره حكومت سلجوقیان به حكومت ابركوه منصوب شده بود . این اثر ماندگار در سال ۱۳۱۲ به شماره ۱۹۵ در فهرست آثار ملی كشور ثبت شد .
تاریخچه بنا
طبق مستندات تاریخی، گنبد عالی ابركوه با قدمتی كه به قرن پنجم هجری قمری بازمی‌گردد. مربوط به دوره حكومت سلجوقیان است. البته برخی بر این عقیده‌اند كه بنا در دوره دیلمیان ساخته شده است. شاید بعضی شباهت‌های بنا به الگوهای معماری ایرانی پیش از اسلام (دیلمیان به اسلوب معماری پیش از اسلام وفادار بودند) و تاریخ كتیبه گنبد، سبب شده است كه چنین نظری در مورد گنبد ابرقو داده شود.
به‌واقع گنبد عالی ابرقو در عصر سلجوقی بنا شده. اما چون آرامگاه فردی از خاندان دیلمی بوده است، آن را با اسلوب معماری دیلمی ساخته‌اند. كتیبه گنبد روی ساقه آن قرار دارد و زمان ساخت را سال ۴۴۸ هجری قمری بیان می‌كند. در كتیبه علاوه بر سال ساخت بنا، به دستور فردی به نام فیروزان اشاره می‌شود. این دستور مبنی بر آن است كه وی این مكان را به‌عنوان مقبره‌ای برای پدر خود، امیر شمس الدوله علی هزار اسب به‌همراه مادرش از خاندان دیلمیان ساخته است. گنبد عالی ابرقو استحكام بالایی دارد و پس از هزار سال، همچنان استوار در جای خود ایستاده است.
معماری بنا
مقبره مذكور كه از نمونه های جالب توجه معماری در نوع خود محسوب می شود. به صورت هشت ضلعی از سنگ و ساروج بنا شده و گنبد بر فراز آن قرار دارد . این بنای تمام سنگی با نمای خارج و داخل بصورت هشت گوش اضلاع كوچك تر آن ۴/۵ متر و اضلاع بزرگ تر ۶/۸ متر و ضلع بین این دو هم ۲/۳ متر است كه روی تخت گاهی چهارگوش بنا گردیده است . هشت ضلعی سقف گنبد قوسی شكل و از سنگ است و در پایه گلوی گنبدبه صورت مدور است و گنبد بر فراز آن قرار دارد . در پای گلوی گنبد ، كتیبه ای به خط كوفی دیده می شود كه حروف آن را با آجر تراشیده و در داخل متن كتیبه كار گذاشته اند .
در داخل گنبد سرداب وسیعی دیده می شود كه مدخل ورودی آن نیز در داخل گنبد قرار دارد . جالب ترین اثر بقعه ، كتیبه زیبای آجری پای گلوی گنبد می باشد كه بر روی آن مطالبی حك شده است . در داخل مقبره یك سرداب واقع شده كه مدخل ورودی آن روبروی در ورودی گنبد قرار دارد .
مصالح بكاررفته در بنا
مصالح ساختمانی بنا ، سنگ های طبیعی كوهستان و ساروج است كه بر فراز صخره های طبیعی كوهستان بنا شده . به همین علت با وجود زلزله های پی در پی منطقه كوچك ترین خللی در اركان آن بوجود نیامده است . یك مدخل نیز در ضلع شمالی گنبد قرار دارد كه بر سرداب زیرین مقبره راه دارد .در این بنا سه ردیف مقرنس زیر پایه گنبد و دو رشته كتیبه به خط كوفی بنائی از آجر برجسته وجود دارد كه یكی زیر مقرنس ها و دیگری بر بالای ورودی قرار گرفته است. بالای سر در ورودی دارای كتیبه ای از آجر با خط بنائی است كه جملاتی بر روی آن حك شده است.
بالای سر در ورودی بنا كتیبه كوفی با خطوط درشت و برجسته دیده می شود . اضلاع بنا گذشته از ضلعی كه ورودی در میان آن قرار دارد همگی ۴۰/۵ متر و تمامی تا زیر نوار پائین گنبد بدون هیچگونه عنصر تزئینی بالا رفته است . ارتفاع و بلندای برج ۲۲ متر و ضخامت دیوار گنبد ۲متر می باشد . در این بنا سه ردیف مقرنس زیر پایه گنبد و دو رشته كتیبه به خط كوفی بنائی از آجر برجسته كه یكی زیر مقرنس ها و دیگری بر بالای ورودی قرار گرفته است . بنای مذكور آرامگاه امیر عمید الدین شمس الدوله دیلمی و مادرش از طایفه هزار اسب بوده كه بدستور فرزندش فیروزان به سال ۴۴۸ هـ ساخته شده است.
از نظر طرح بنای مذكور شبیه بنا های قرون سوم و چهارم هجری است . ۳۵۰ اثر تاریخی در شهرستان ابركوه شناسایی شده كه تاكنون ۱۱۲ اثر ثبت ملی شده است . شهرستان ابركوه در ۱۴۰ كیلومتری جنوب غربی شهر یزد قرار دارد .
