زواره این دیار كهن كویری یادگار ارزشهای ماندگار فرهنگی و هنری و سرزمین مردان نامی با وسعت ۲۷/۵۹۷۲ كیلومتر مربع از بخشهای مستقل اصفهان است كه در شمال شرقی این استان و در مجاورت كویر مركزی قرار دارد. بخش زواره از طرف شمال به شهرستان گرمسار از سمت جنوب به شهر اردستان از طرف شرق به انارك و از طرف غرب به شهر مهاباد از توابع بخش مركزی اردستان محدود می شود.
این بخش با یك مركز شهری به نام زواره از دو دهستان به نامهای ریگستان (تلك آباد) و سفلی (شهراب) و حدود ۸۳ روستا تشكیل شده است.
شهر تاریخی مذهبی زواره در ۱۳۲ كیلومتری شمال شرقی اصفهان بر سر راه طبس خور و بیابانك و انارك به كاشان و اصفهان و در مسیر راه آهن كاشان ، یزد واقع است. این شهر با قدمتی دیرینه، گنجینه‌های ارزشمندی چون نخستین مسجد چهار ایوانی در ایران اسلامی یعنی مسجد جامع زواره و دومین مناره تاریخی در ایران یعنی مناره آسمان خراش مسجد پامنار زواره را در خود جای داده است.
آثار تاریخی
در مركز شهر زواره دورنمای گنبد كاشیكاری شده بارگاه امامزاده یحیی (ع) فرزند امام موسی بن جعفر(ع) نظرها را به خود جلب می كند. در جوار مرقد مطهر این امامزاده جلوه های هنر معماری چون بازار ، حسینه های سرپوشیده و سرباز بزرگ ، مدرسه علمیه، آب انبار ، مسجد كرسی، حمام و با اندك قدمی فراتر از آن بازارچه، مسجد جامع، حسینیه‌های سرباز و سرپوشیده كوچك ، بنای تاریخی هشت بهشت و بقعه پیر عارف سید بهاءالدین حیدر، خانه های چهار صفه‌ای ، و مسجد نیكویه و مناره تاریخ قلعه ها، یخچال ، برج و باروهای به یادگار مانده از دوران گذشته به چشم می خورد.
مسجد جامع زواره
در میان آثار تاریخی زواره مسجد جامع جلوه ای درخشان و به عنوان نخستین مسجد چهار ایوانی در ایران اسلامی مورد توجه ایرانگردان ، جهانگردان ، دانشجویان و استادان رشته‌های هنر معماری قرار دارد و چون یادگاری ارزشمند و میراثی جاوید از اعصار گذشته در گردونه تاریخ باقی مانده است. این بنا به سال ۵۵۰ هـ ق دراوایل قرن ششم هجری كه سلجوقیان حكمفرمایی داشته اند به امر بانیان خیر اندیش و ثابت قدم در زیر بنایی به مساحت ۱۲۰۰ متر مربع شكل گرفته است در ساخت این بنا از مصالحی چون آجر ، گچ ، خاك و چوب استفاده شده است . سبك معماری این بنا با بهره گیری از اصول و فنون علوم ریاضی اسلامی انجام شده است.
مسجد جامع زواره در مركز شهر بین بازار و بازارچه‌ای كه مشرف به دیگر مكانها است قرار گرفته و نمای خارجی آن را جداری از آجر تشكیل می دهد. دو در ورودی كه بر ضلع شرقی و غربی این مسجد ساخته شده به سمت داخل مسجد باز می شوند و در روبروی هم قرار دارند.
در جوار سر درگاه غربی این مسجد برجی استوانه‌ای شكل كه جدارش را آجر تشكیل داده مشاهده می شود كه به درون مسجد راه دارد و بر فراز آن اطاقكی چوبی نصب شده كه جایگاه مؤذن است.
در زوایای ایوان ها در جهات فرعی ، رواق ها با نعل درگاه‌های زیبا در تعادل هم الفت گرفته و بر بالای آن كتیبه‌هایی نقش بسته با خط كوفی و برجسته مزین به « بسم الله الرحمن الرحیم» سطح صحن مسجد از آجر پوشیده شده و تختی آجری به ارتفاع نیم متر را در میان خود جای داده كه گویا سری در آن نهفته است.
در ضلع شمالی مسجد شبستانی سردابه مانند مشاهده می شود كه با ایوانی در دو طرف خود رواقهای بزرگی را تشكیل داده و این ایوان نسبت به دیگر ایوانها بزرگتر است. در دو طرف رواقهای این ایوان پله‌هایی وجود دارد كه به رازینه ها مرتبط می شود و در فصل زمستان دامنه آفتاب بر این ایوان گسترده است و روی یكی از آجرهای مفروش این ایوان خطوطی كشیده شده كه نمایانگر تعیین اوقات شرعی می شوند.
در قسمت جنوبی مسجد ایوانی است كه نسبت به سایر ایوانها نمایی بهتر دارد و به وسیله درگاهی به گنبد مربتط می شود و در دوطرف این ایوان رواق‌هایی است كه قسمتی از شبستان‌هایی را تشكیل می دهد كه دو طرف گنبد را احاطه كرده و به وسیله درگاههایی به هم مرتبط شده و مسیر رفت و آمد به مكان است در داخل شبستان‌ها دو محراب كه به موازی محراب گنبد قرار گرفته قابل رؤیت است اما محراب گنبد دارای نقش و نگار و خطوط كوفی برجسته و مزین به آیاتی چند از قرآن كریم است. در جدار شبستان‌ها و ایوانها روزنه‌هایی دیده می شود كه نقشی در زیبایی جدارها دارد و گویی از انعكاس صوت و تكرار آن جلوگیری میكند در داخل شبستان ها و رواق ها ستون هایی هشت ضلعی از آجر دیده می شود كه بر بالای آن صفحه مربعی چوبی قرار گرفته و بر روی آن نعل درگاههایی جای گرفته و بر روی نعل درگاهها طاقی ضربی پوشش داده شده و صفحه های چوبی در مواقع زمین لرزه از لرزش سقف و ستون ها می كاهد و در زیر نعل درگاهها گچبری های زیبایی دیده می شود. ساختار بنیادی گنبد مسجد جامع زواره شباهت بسیار به گنبد مسجد جامع اصفهان دارد و آن گنبدی است مستقر بر پایه هشت ضلعی كه خود بر مربعی استوار است.
مناره مسجد پامنار
مسجد بنكویه یا پامنار زواره از گنجینه های ارزشمند و بی نظیری است كه در زمان سلجوقیان به سال ۴۶۱ هـ ق بنای آ“ به پایاه رسیده است. این مسجد ابتدا دارای ۷ محراب با گچبریهای نفیس بوده اما متاسفانه بخش هایی از این مسجد در سال ۱۳۵۹ هـ ش توسط گروه نوسازی مسجد تخریب و كتیبه های زیبا همراه با چندین محراب جایش را به سالن اجتماعات داد و اكنون تعدادی ایوان و یك شبستان با سه محراب و یك صحن و یك مناره از این مسجد باقی مانده است. این مناره دومین مناره تاریخ دار در ایران است .این مناره بیش از ۲۰ متر ارتفاع دارد و جدار آن از آجر ، خاك و گچ است و استوانه ای است بر روی یك هشت ضلعی كه در كوچكی به داخل آن باز می شود و یك میله آجری چون محور در داخل آن قرار گرفته و پله هایی در گرداگرد آن در جهت عقربه ساعت به طرف بالا ساخته شده است.
بازار قدیمی زواره
بازار زواره این بنای دیرپا از زیبایی ویژه ای برخوردار است و در گذشته دو كاروانسرا را در دو جانب خود داشته كه یكی از آنها به صورت مخروبه درآمده و دیگری جای خود را به خیابان جدیدی به نام خیابان امامزاده یحیی (ع) سپرده و ادامه خیابان امام خمینی (ره) شده است. بازار زواره با سقفی رومی و چشمه ای شكل گرفته و نور خورشید ازروزنه‌های مجمعه مانند بر روی سقف به داخل بازار می تابد. سطح بازار مفروش از سنگ است و تعدادی حجره در این بازار مشاهده می شود كه دربهای آن بسته و در سكوت به خاموشی گراییده و بازار از رونق افتاده اما دو كارگاه سنتی یك آهنگری و دیگری رنگرزی در آن فعال است.
حسینیه های بزرگ و كوچك زواره
در انتهای بازار زواره حسینیه های سرباز و سرپوشیده قرار دارند.
حسینیه بزرگ زواره متعلق به دوران صفویه است كه ابتدا در یك طبقه با عناصر اصلی گل، خشت و خاك شكل گرفته و سپس در زمان قاجاریه یك طبقه دیگر شامل غرفه ها بر روی آن ساخته شده و نمای اجرین به آن داده شده است. با توجه به فصل سرما و ریزش برف و باران توسط خیراندیشی به نام حاج میرزا هادی بزرگ حسینیه سر پوشیده‌ای در جوار این حسینیه (سرباز) ساخته شده كا دارای سقف بلندی است كه بر روی چهار ستون آجری قرار گرفته و شامل رواقها و غرفه است.
حسینیه كوچك زواره نیز به همین سبك درجنب مسجد جامع ساخته شده كه از زیبایی ویژه‌ای برخوردار است و آیین های مذهبی در ماههای محرم و صفر در این دو حسینیه برگزار میشود.
مدرسه علمیه حضرت امام محمد باقر(ع)
این اثر دوران قاجاریه دارای یك صحن مربعی شكل است كه دو طرف آ“را حجره هایی كوچك ویژه طلاب علوم دینی احاطه كرده و ساختمان جلو حجره ها در جهت جنوب و شمال وغرب مانند ایوانهای مسجد جامع جهاتاصلی و فرعی را نشان می دهد این مدرسه كه مدتی زیر نظر آموزش و پرورش با عنوان دبستان سادات فعال بود اینك دفتر نماینده ولی فقیه و امام جمعه زواره است.
مجتمع تاریخی فرهنگی هشت بهشت زواره
بنای تاریخی فرهنگی هشت بهشت از جاذبه های زیبای هنر معماری پیشینیان این دیار است كه گویی معمار اوج هنر خود را در آن به كار برده است. این بنا در جنب حسینیه كوچك زواره قرار دارد و عناصر ساختار فیزیكی آن شامل آجر، گچ و گل است ولی امروزه در مرمت و بازسازی آن دیگر عناصر نیز به كار رفته است كه این بنای تاریخی از سه قسمت اصلی ، صحن غربی ، صحن شرقی و كل ساختمان تشكیل شده و ساختمان اصلی آن در دو طبقه به اشتراك این دو صحن رقم خورده و دربدو ورود به این بنای تاریخی ابتدا صحن شرقی را مشاهده می كنیم كه حوض بیضی شكل را در میان دارد و در قسمت بالای حوض یك طبقه ساختمان مجزا وجود دارد كه بر بالای آن دو بادگیر چون نگهبانانی است كه سالها روی پای خود ایستاده اند. این قسمت از ساختمان سه ایوان و دو راهرور را در قرین هم طوری به دامن گرفته كه در انتهای آن اتاقهایی است كه دربهای خود را به داخل این ایوانها می گشاید.
ساختمان اصلی كه در دو طبقه بر روی هم استوار شده در اشتراك دو صحن شرقی و غربی درآمده و در ظهر هم بر حوضخانه‌ای تكیه زده و در قرین هم به تماشای صحن‌ها درآمده از راهرو صحن شرقی وارد وسط ساختمان بر روی یك هشت ضلعی بسان سراپرده‌ای برافراشته شده و محور مقاومت آن را ستونهایی هشت ضلعی تشكیل داده و پوشش مرتفعی بر روی دو طبقه از رواقها و اینوانه سایه افكنده و گویی در رفع تبعیض درقرین هم با صفا و صمیمیت دیرینه نشسته اند. دو اتاق دردو طبقه روبروی هم به طرف رواقهای دو طبقه‌ای حوضخانه و ایوانهای دو طبقه‌ای از صحن دربهایی گشوده اند و راهروهای دو طبقه را در كنار خود گرفته‌اند و در كنار این راهروها دو طبقه ای دیگر راهرو مشاهده می شود كه محل تردد به سوی صفه‌های دو طبقه ای است كه دربهایی به داخل ایوانهای دو طبقه ای باز می شوند.
گنبد سبز
در قسمت شرقی زواره در زاویه صحرای مزار این شهر گنبدی آجری نسبتا ً‌مرتفعی بر روی بقعه‌ای هشت ضلعی قرار گرفته كه مقبره ابونصر احمد رئیس بانی مسجد زواره داخل آن است و به گنبد سبز شهرت دارد.
قلعه سنگ بست زواره
قلعه سنگ بست یكی از آثار تاریخی شهر زواره است كه در قرن پنجم هجری توسط ابوعلی دهدار زواره ای از مقربان حسن صباح ساخته شده است. عناصر ساختاری این بنا خاك، گل و خشت خام است و درقسمت زیربنای آن سنگ به كار رفته است این قلعه به صورت مكعبی است كه در زوایای آن برجهایی استوانه ای شكل به چشم می خورد و بر فرازاین برجها جایگاه دیده بانها بوده كه دور تا دور حصار شهر را تحت مراقبت وكنترل داشته اند.
فضای درون قلعه دو طبقه به صورت چهار صفه ای است كه قسمتهایی از طبقات آن فرو ریخته است گفته می شود در قرن هفتم هجری هجوم مغولها به زواره به بهانه تخریب همین قلعه بوده است و اكنون این بنا به علت عدم توجه مسئولان می رود تا به صورت مخروبه ای درآید امید است با مرمت و بازسازی قلعه سنگ بست از نابودی این اثر تاریخی جلوگیری شود.
یخچال سنتی زواره
یخچال از جمله آثار تاریخی و بناهای سنتی زواره است. عنصر اصلی یخچال را گل و خشت تشكیل می دهد. ساختار فیزیكی آن مخروطی شكل با دیواره‌های دوایری ضخیم است كه دوایر پایین بزرگتر بوده و هرچه به طرف بالا اوج گرفته دوایر تنگ تر شده اند تا در یك نقطه ای چون راس مسدود شده است.
فضای داخل یخچال بسیار مرتفع و از زیبایی ویژه ای برخوردار است و مغاكی از سنگ چین به عمق ۴ متر گرداگرد آن را با حاشیه ای یك متری در بردارد كه محل تردد است. پله های سنگی در نقطه ای از سنگ چین دوایری را بریده و به كف یخچال كه مخزن یخ است راه دارد این یخچال مخروطی شكل دارای دو درگاه نعلی مانند در روبروی همدیگر است كه دو قطعه زمین در مجاور درگاهها به نام خدرو كه یك متر عمق دارند گسترده است. امروزه این دو قطعه زمین به صورت مسطح آسفالت شده است در قدیم در فصل زمستان به ویژه شبهای یخبندان آب را در این دو قطعه زمین جاری می كرده اند و در سرمای شب آب به صورت یخ درآمده و یخها را با ضرب تبر شكسته و در داخل مخزن یخچال انباشته و درگاهها را مسدود می كردند و در فصل تابستان به ویژه تیر و مرداد روزنه ای از دربها را باز ویخ را میان مردم توزیع می‌كردند. در وسط یخچال چاهی دیده می شود كه سرپوشیده است وگویا برای آب جاری از یخها بوده است.
بلندترین گنبد
تلك آباد ازبزرگترین روستاهای سرسبز و مصفای حاشیه كویر مركزی است كه در ۳ كیلومتری غرب زواره قرار دارد. این روستا مركز دهستان ریگستان در بخش زواره بوده و مسیر كاشان به خور و بیابانك و طبس از كنار آن می گذرد. در این روستا دورنمای گنبدی بزرگ از كیلومترها مسافت نظر رهگذران را به خود جلب می كند كه در فضای سرسبز و خرم قرار دارد و به همین دلیل این روستا به یكروستای زیارتی و سیاحتی تبدیل شده است و عاضقانحریم ولایت وامامت از اطراف و اكناف برای زیارت مرقد مطهر وانور مقدس حضرت خالد ابن عون ابن موسی بن جعفر (ع) مشهور به امامزاده شاهزاده مراد(ع) كه از یادگاران هفتمین پیشوای شیعیان است به این روستا می آیند طرح جدید بارگاه ملكوتی این امامزاده بازیر بنایی به وسعت ۳ هزار متر مربع توسط افراد نیكو كار دردست اجراست.
آب انبارهای زواره
از دیگر جاذبه های تاریخی زواره آب انبارهایی است كه در چندین نقطه شهر در درون زمین جای دارند و در گذشته چون سقاهایی بوده اند كه مردم را حیات می‌بخشیده‌اند ولی امروزه مخزن این آب انبارها نه تنها از نعمت آب محرومند بكله از رسیدن هوا نیز به درون آنها ممانعت شده و به فراموشی سپرده شده اند.
كاخ تاریخی سرهنگ آباد
كاخ زیبای سرهنگ آباد از جلوه های هنر معماری مربوط به عهد قاجاریه است كه در روستای سرهنگ آباد از توابع بخش زواره ساخته شده است و اینك بر اثر بی توجهی در حال فرو ریزی است.
فرهنگی وزبان ومذهب مردم زواره(در گذشته های دور)
از تفكر در آثار دوران باستانی زواره بخوبی معلوم میگردد كه در محیط آنجا اصول فرهنگی وجود داشته است چه معبد بن كیه كه بطور مسلم مربوط به بقرنها پیش از زمان ظهور اسلام است از این نكته حكایت می كند كه مردم قدیم زواره دارای فرهنگ ومذهبی بوده اند وبارو وحصار ودهستان های اطراف ومحلات قدیمی نیز تائید میكند كه سكنه قدیمی آشنا بفرهنگ زمان ومایل بتمدن بوده اند.
زبان مردم زواره قبل از طلوع اسلام وهجرت سادات طبا طبا بطور یقین زبان پهلوی (گبری)بوده است كه تااین تاریخ هم بین عوام وطبقه غیر سادات معمول است حتی مرشدی زواره ای كه در عصر صفویه میزیسته است بزبان مزبور یك رباعی سروده كه در بیان اوضاع عمومی فرهنگ اردستان اشاره گردیده است .ولی زبان معمولی مردم از دو سه قرن باین طرف همان فارسی معمولی است.
اوضاع فرهنگی زواره بعد از اسلام پیوسته در ترقی بوده است ومیتوان گفت فرهنگ آنجا از فوت ناصرالین شاه ببعد سیر نزولی كرده است تا این اواخر كه بوضع فرهنگ انجا از طرف دولت توجه شده وانتظار می رود این دارالعلم دوران فرهنگی خود را تجدید نماید.
از مطالعه تاریخ معلوم میشود كه زواره دانشمندان بزرگی مخصوصا” در علم تفسیر وتجوید قران وحفظ حدیث تربیت كرده است .مانند:
ابونصر ازواری ،سید غیاث الدین جمشید زواره ای.علی بن حسین زواره ای ودر حكمت وفلسفه حكیمی مانند میرزا حسن جلوه را تقدیم عالم علم ومعرفت نموده است .
بطور كلی مردم زواره صدی هشتاد (۸۰%)بسوادند ومعمولا”قران را با تجوید میخوانند ودر قدیم علمای بزرگی در فن تجوید مانند ملاحافظ زواره ای وملا شاه محم زواره ای داشته است.
مرد م زواره در شبیه خوانی وتعزیه داری معروف وحتی بشهر ها وقصبات مجاور رفته هنر نمائی می كردند واز این رو عده زیادی با القاب قتله ویا اسراء كربلا ملقب بودند .
