باغ كلات نادری (عمارت خورشید ) یكی از زیباترین جاذبه های گردشگری كه در شهر كلات، شمال شرقی مشهد، در بستری كوهستانی، در میان دو رشته كوه در استان خراسان رضوی قرار گرفته است. یكی همان است كه با نزدیك شدن به شهر كلات چشماندازی حصار گونه دارد . شهر در این حصار قرار دارد و دیگری در سمت شمال است. مجموعه باغ و عمارت خورشید برای آرامگاه نادر شاه افشار به سال ۱۱۶۰ هـ . ق به دستور وی ساخته شده است. این بنا بعدها در دورانی كه آل جلایر (سده سیزدهم هـ . ق ) در این منطقه حكمرانی داشته با تغییرهای اندكی به صورت كاخ مورد استفاده قرار گرفت.
معماری بنا
عمارت خورشید با معماری ویژه ایرانی، با بخشی استوانه‌ای شكل ( ۹۴/۲۰ متر از كف زیر زمین و ۳۰/۱۱متر بلندتر از پوشش طبقه هم كف) ساخته شد. قصر خورشید، ساختمانی است سه طبقه ؛ طبقه زیرین كه همان زیرزمین باشد جایی است مخوف و تاریك كه گفته‌اند یا جای نگاهداری بخشی از خزاین نادر بوده یا زندانی برای مغضوبین درگاه. دوازده اتاق این عمارت با نقاشی و گچ‌بری آراسته شده‌اند و به نظر می‌رسد این بنا محل سكونت پادشاه و خاندانش بوده باشد. عمارت خورشید پس از نادرشاه در دوره قاجار نیز به عنوان اقامتگاه مسكونی مورد استفاده قرار گرفت.
تراشكاران هندی
گفته می‌شود نادرشاه پس از فتح هند تراشكارانی را از هند با خود به ایران آورد تا روی بنا كار كنند. این عمارت در نگاه اول به شدت تحت تأثیر جلوه‌های معماری هند به نظر می‌رسد. چرا كه مصالح به كار رفته در نما و حجاری‌هایی از میوه‌ها و پرندگان گرمسیری روی آن‌ها ظاهر بنا را به آثار معماری هند شبیه كرده است. اما این عمارت در لایه‌های زیرین خود هویتی كاملاً ایرانی دارد. دوازده اتاق این عمارت با نقاشی و گچ‌بری آراسته شده‌اند و به نظر می‌رسد این بنا محل سكونت پادشاه و خاندانش بوده باشد. عمارت خورشید پس از نادرشاه در دوره قاجار نیز به عنوان اقامتگاه مسكونی مورد استفاده قرار گرفت.
این عمارت سه طبقه، در میانۀ باغی بزرگ واقع شده، قبل‌تر ارتفاعش حدودا ۲۵ متر بوده، اما با خراب شدن سومین طبقه، ارتفاع عمارت به ۲۰ متر رسیده است.وقتی به بنای عمارت نگاه می‌كنید، اولین چیزی كه به چشم‌تان می‌خورد استوانه‌ای است با نیم‌ستون‌های سنگی كه همچون برجی از میان بنا بالا آمده است. این برج از درون، هشت ضلعی است و گنبدی بر بالای آن قرار دارد. نكته جالب فاصله میان حجم استوانه‌ای و بقیه بنا است كه همچون درز انبساط آن‌ها را از هم جدا می‌كند و در بالای پشت بام طبقه همكف سنگ‌هایی به صورت درپوش روی این درز را می‌بندند.
ستونهای بنا
با حذف بخشی از چهار نیم‌ستون در قسمت بالای برج، روشنایی درون برج فراهم شده است. نیم‌ستون‌های برج ساده هستند، ولی سرستون‌ها تراش تزیینی اندكی دارند. نماهای بیرونی بنا را در همه‌جا تراشیده‌اند، اما در بخش‌هایی از نماكاری تزیینی تراش سنگ‌ها به پایان نرسیده و این نشان از آن دارد كه بنا ناتمام مانده است. نماهای داخلی قسمت برجی شكل را با ایوانچه‌هایی در دو طبقه شكل داده‌اند و با نقاشی و طلاكاری آراسته‌اند. دورتادور این فضایِ هشت ضلعی در بالای ایوانچه‌های طبقه اول سوره نباء با رنگ نوشته شده است. در اطراف این فضا، ایوان‌هایی است كه پوشش زیبای رسمی‌بندی دارند و ایوانی كه رو به شرق قرار دارد، ورودی بنا است.
زیرزمین
زیرزمین دو قسمت دارد. یك فضای هشت ضلعی كه زیر فضای هشت ضلعی بالا است و چهار ستون دارد؛ و اتاق‌ها و راه‌روهایی كه در اطراف آن قرار می‌گیرند. بر مبنای مطالعات و گمانه‌زنی‌های محققان، مسیرهای ارتباطی مركزی زیرزمین و حلقه فضاهای اطراف آن در دوره‌ای مسدود شده و سپس دوباره از جای دیگری باز شده است. همچنین راه‌های ارتباطی فضاهای زیرزمین با طبقه همكف و خارج بنا به مرور ایجاد شده و در ابتدا به شكل دیگری بوده است. تصور بر این است كه بنای عمارت خورشید بر بقایای بنایی دیگر (احتمالا یك مقبره ایلخانی) ساخته شده كه بقایای زیرزمین آن كمی پایین‌تر از زیر زمین فعلی موجود است.
پله های بنا
پله‌هایی كه از طبقه همكف به بام می‌رود و همچنین پله‌هایی كه از بام به بالای برج می‌رسد نیز با كندن جرزها ایجاد شده‌اند و به سختی می توان از آن‌ها بالا رفت.
سطح همكف بنا روی سكویی به ارتفاع یك و نیم متر كه با پنج پله به طراز محوطه می‌رسد، قرار دارد. محوطه بنا شامل باغی با چهار كرت در دو تراز است كه عمارت خورشید در محل برخورد دو محور آن واقع شده است.
هم‌اكنون حفاری‌های باستان‌شناسی فواره‌های دور عمارت خورشید را آشكار ساخته است. دورتادور بنا جوی آب و حوضچه‌های كم‌عمقی با فواره‌های سنگی كوچك وجود دارد. محور شرقی‌غربی باغ كشیده‌تر است و ورودی آن در جانب شرقی قرار دارد. بین ورودی اصلی باغ تا عمارت حوضی كشیده با فواره‌های سنگی بلند قرار دارد. امروزه بنای عمارت خورشید و باغ آن كاملا بازسازی شده است.
داستان ساخت عمارت خورشید
داستان این است كه عمارت خورشید بنای مرموزی است كه همه چیز را در موردش نمی‌دانیم. بسیاری آن را یك كاخ دانسته‌اند، بسیاری محل نگهداری غنایم گرانبهای نادر، بعضی هم به علت وجود سرداب كاركرد زندان را برایش در نظر گرفته‌اند. اما وجود چندین مقبره با طرح مشابه و فاصله زمانی كمی از آن، فرضیه مقبره بودن را تقویت می‌كند. وجود سرداب و كتیبه سوره نباء كه معمولا در مقابر نوشته می‌شود هم مزید بر علت هستند. با این حال هنوز در مورد این بنا كاملا مطمئن نیستیم، آنچه می‌دانیم تنها این است كه حتی برای یك بار هم كه شده باید این عمارت را از نزدیك دید و از دیدنش لذت برد.
