جشن مهرگان

جشن مهرگان از جشن های بسیار مهم و باشكوه ایران باستان به شمار می رود . مهرگان در نیمه دوم سال یعنی هنگامی برگزار می شد كه گرمای سوزان تابستان سپری می شد و هوای خنك و فرح افزای پاییزی جای آن را می گرفت , جشن مهرگان در دهم مهرماه و به مدت شش روز برپا می گشت و هم اكنون هم در میان زرتشتی ها مهرگان ارج خود را نگه داشته است . این جشن در سی ام امرداد برگزار می گردد.

ریشه نامگذاری

این جشن وابسته به فرشته مهر است , مهر كه در اوستا میترا نامیده می شود , به معنی نور, خورشید , مهربانی ,محبت ,مهر عهد پیمان است . این جشن را در قدیم میتراكانا می گفتند كه بعدها رفته رفته مهرگان شد . در روایت است كه فریدون شاه پیشدادی در این روز بر ضحاك تازی چیره شد و او را در كوه دماوند زندانی كردو تاج پادشاهی ایران را بر سر نهاد به شكرانه این پیروزی آتشی در كوه افروخت و گاوی قربانی كرد . جشن مهرگان در دربار خلفای عباسی نیز باشكوه برگزار می شد و این جشن در زبان تازی به مهرجان تبدیل شده است . هم اكنون نیز در زبان عربی واژه مهرجان به معنی جشنواره و فستیوال به كار می رود .

مهرگان دوره ساسانیان

در زمان ساسانیان بر این باور بودند كه اهوره‌مزدا یاقوت را در روز نوروز و زبرجد را در روز مهرگان آفریده است و از دیر باز ایرانیان بر این باور بودند كه در این روز كاوه آهنگر علیه ضحاك به پاخواست و فریدون بر ضحاك غلبه كرد. مردم ایران از هزاره دوم پیش از میلاد آن را جشن می‌گیرند. مهرگان نیز همانند نوروز با آیین یگانه و آداب و رسوم ویژه برگزار می‌شود. مهر یا میترا در زبان فارسی به معنای «فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» است و ضد دروغ، دروغ‌گویی، پیمان‌شكنی و نامهربانی كردن است. فلسفه جشن مهرگان سپاسگزاری از خداوند به خاطر نعمت‌هایی است كه به انسان ارزانی داشته و استوار كردن دوستی‌ها و مهرورزی میان انسان‌ها است.

بسیاری واژه مهر را «عشق، دوستی» معنا می‌كنند نه «پیمان و قرارداد» زیرا آن چه كه میان روابط خانوادگی معنا دارد «عشق، دوستی» است و نه «پیمان و قرارداد». در نخستین سده میلادی، میترائیسم در سراسر روم گسترش یافت و نقش‌نگاره‌های برجامانده تاكیدی از گسترش این آیین دارد. برخی از این نگاره‌های به جا مانده نوشته‌ای دارند با عنوان «sol invictus» به معنای «خورشید همواره پیروز». این نوشته به معنی دیگری از مهر یا میترا یعنی «خورشید» تاكید می‌كند.

قدمت جشن مهرگان

پیشینه جشن مهرگان به هزاره دوم پیش از میلاد بر می‌گردد و بیش از ۴۰۰۰ سال قدمت دارد. دیرینگی این جشن دست كم تا دوران شاهان باستانی و بزرگی چون فریدون باز می‌گردد. فردوسی در شاهنامه به روشنی به این جشن كهن و پیدایش آن در دوران پادشاهی فریدون اشاره كرده است:

به روز خجسته سرِ مهر ماه به سر بر نهاد آن كیانی كلاه

زمانه بی اندوه گشت از بدی گرفتند هر كس ره بخردی

دل از داوری‌ها بپرداختند به آیین یكی جشن نو ساختند

نشستند فرزانگان شادكام گرفتند هر یك ز یاقوت جام

میِ روشن و چهره شاه نو جهان نو ز داد از سرِ ماه نو

بفرمود تا آتش افروختند همه عنبر و زعفران سوختند

پرستیدن مهرگان دین اوست تن‌آسانی و خوردن آیین اوست

اگر یادگارست ازو ماه و مهر بكوش و به رنج ایچ منمای چهر

بر اساس متون اوستا، تقویم ایرانیان پیش از هخامنشیان دارای دو فصل تابستان و زمستان است كه نوروز جشن آغاز سال جدید و فصل تابستان و مهرگان جشن آغاز نیمه دوم سال و فصل زمستان بوده است.

جشن مهرگان امروزی

امروزه این جشن در دهم مهر برگزار می‌شود. حال آنكه چند نفر از ایران‌شناسان آنرا نادرست می‌دانند. البته همانگونه كه در گزارش فردوسی دیده می‌شود، زمان برگزاری جشن مهرگان در آغاز ماه مهر و فصل پاییز بوده است و این شیوه دست كم تا پایان دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشكانی نیز دوام داشته است. اما از این زمان و شاید در دوره ساسانی، جشن مهرگان به مهر روز از مهرماه یا شانزدهم ماه مهر منتقل می‌شود.

دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و اصولاً نامگذاری نخستین ماه فصل پاییز به نام مهر، در این است كه در دوره‌هایی از دوران باستان و از جمله در عصر هخامنشی، آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده است و از همین روی نخستین ماه سال را به نام مهر منسوب كرده‌اند.

تثبیت آغاز سال نو در هنگام اعتدال پاییزی با نظام زندگیِ مبتنی بر كشاورزی ایرانیان بستگی كامل دارد. می‌دانیم كه سال زراعی از اول پاییز آغاز و در پایان تابستان دیگر خاتمه می‌پذیرد. قاعده‌ای كه هنوز هم در میان كشاورزان متداول است و در بسیاری از نواحی ایران جشن‌های فراوان و گوناگونی به مناسبت فرارسیدن مهرگان و پایان فصل زراعی برگزار می‌شود. در این جشن‌ها گاه ترانه‌هایی نیز خوانده می‌شود كه در آنها به مهر و مهرگان اشاره می‌رود. شاید بتوان شیوه سال تحصیلی امروزی را باقی‌مانده گاه‌شماری كهن میترایی/ مهری دانست.

آن‌گونه كه از مجموع منابع موجود، همچون نگاره‌ها و متون باستانی و نوشته‌های مورخان و دانشمندان قدیم ایرانی و غیر ایرانی و نیز آثار شاعران و ادیبان دریافته می‌شود، مردمان در این روز تا حد امكان با جامه‌های ارغوانی بر گرد هم می‌آمده‌اند؛ در حالی كه هر یك، چند «نبشته شادباش» یا به قول امروزی، كارت تبریك برای هدیه به همراه داشته‌اند. این شادباش‌ها را معمولاً با بویی خوش همراه می‌ساخته و در لفافه‌ای زیبا می‌پیچیده‌اند.

خوان مهرگان

در میان خوان یا سفره مهرگانی كه از پارچه‌ای ارغوانی رنگ تشكیل شده بود، گل «همیشه شكفته» می‌نهادند و پیرامون آنرا با گل‌های دیگر تزیین می‌كردند. امروزه نمی‌دانیم كه آیا گل همیشه شكفته، نام گلی بخصوص بوده است یا نام عمومی گل‌هایی كه برای مدت طولانی و گاه تا چندین ماه شكوفا می‌مانند.

در پیرامون این گل‌ها، چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد نیز می‌نهادند و گونه‌هایی از میوه‌های پاییزی كه ترجیحاً به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه می‌شد. میوه‌هایی مانند: سنجد، انگور، انار، سیب، به، ترنج (بالنگ)، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، كُـنار، زالزالك، ازگیل، خرما، خرمالو و چندی از بوداده‌ها همچون تخمه و نخودچی.

دیگر خوراكی‌های خوان مهرگانی عبارت بود از آشامیدنی و نانی مخصوص. نوشیدنی از عصاره گیاه «هَـئومَـه/ هوم» كه با آب یا شیر رقیق شده بود، فراهم می‌شد و همه به نشانه پیمان از آن می‌نوشیدند. نان مخصوص مهرگان از آمیختن آرد هفت نوع غله گوناگون تهیه می‌شد. غله‌ها و حبوباتی مانند گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن. دیگر لازمه‌های سفره مهرگان عبارت بود از: جام آتش یا شمع، شكر، شیرینی، خوردنی‌های محلی و بوی‌های خوش مانند گلاب.

آنان پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایكوبی‌های گروهی می‌پرداختند. سرودهایی از مهریشت را با آواز می‌خوانده و می‌رقصیدند. شعله‌های آتشدانی برافروخته پذیرای خوشبویی‌ها (مانند اسپند و زعفران و عنبر) می‌شد و نیز گیاهانی چون هوم كه موجب خروشان شدن آتش می‌شوند.

از آنجا كه نشانه‌های بسیاری، همچون تندیس‌ها، كتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌ها، از رواج آیین مهر در تركیه حكایت می‌كند، بعید نیست كه «سماع»های عارفانه پیروان طریقه «مولویه» در شهر قونیه امروزی، ادامه دگرگون شده همان رقص‌های میترایی باشد.

در پایان مراسم، شعله‌های فروزان آتش، نظاره‌گر دستانی بود كه بطور دسته‌جمعی و برای تجدید پایبندی خود بر پیمان‌های گذشته، در هم فشرده می‌شدند.

موسیقی مهرگان

خلف تبریزی در برهان قاطع برای یكی از مقام‌ها و لحن‌های موسیقی سنتی ایران نام «موسیقی مهرگانی» را آورده است، كه گمان می‌رود در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه‌ای نواخته می‌شده كه اكنون از آن آگاهی نداریم. همچنین در میان دوازده مقام نامبرده شده در كتاب «موسیقی كبیر» ابونصر فارابی، مقام یازدهم با نام مهرگان ثبت شده است و نیز نظامی گنجوی در منظومه خسرو و شیرین نام بیست و یكمین لحن از سی لحن نام برده شده را «مهرگانی» نوشته است.

مهرگان در زمان حاضر

«بهرام فره وشی» از برگزاری مهرگان به عنوان جشنی خانوادگی، در بین زرتشتیان یزد و كرمان و نیز از آیین قربانی كردن گوسفند، در برخی از روستاهای زرتشتی‌نشین یزد، برای ایزد مهر خبر می‌دهد. تا سی سال پیش، زرتشتیان كرمان، در این روز، به یاد مردگان، مرغی را كشته و شكمش را با حبوبات و آلو انباشته و به عنوان خوراك ویژه یادمان مردگان می‌پختند.

جشن آغاز سال تحصیلی دانشگاه تهران، كه در نیمه اول مهرماه است، در برخی از سال‌ها در دهم یا شانزدهم مهر (مهرگان) برگزار می‌شد.

جلال آل احمد، زمان برگزاری آیین قالی‌شویان در مشهد اردهال را با مهرگان هم‌پیوند می‌داند. صدرالدین عینی در یادداشت‌ها، از جشنی در تاجیكستان و سمرقند یاد می‌كند كه هر سال در ماه میزان برگزار می‌شد. جشنی كه می‌تواند، با همهً دگرگونی‌ها، بازماندهً جشن مهرگان باشد.

برخی انجمن‌ها و نهادهای مردمی و غیردولتی نیز تلاش می‌كنند این جشن بزرگ را زنده گردانند.

«كوشك ورجاوند» قطعه زمین گسترده‌ای در ۱۶ كیلومتری جاده مخصوص كرج است كه به اقلیت دینی زرتشتیان اختصاص دارد. محوطه باز این مجموعه كه نزدیك به ۱۰ هزار متر مربع وسعت دارد، برای برگزاری آیین‌های دینی و جشن‌های ایرانی همچون جشن سده، جشن مهرگان، جشن تیرگان، سیزده بدر، و دیگر گردهمایی‌ها مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.