محله چهار منار یزد (به لهجه یزدی: چار مُنار) از محلات قدیمی شهر یزد كه امروزه در مركز شهر قرار گرفته‌است و بزرگترین محلهٔ بافت تاریخی شهر یزد از لحاظ وسعت می‌باشد. این محله به همراه محلهٔ محله فهادان یزد از مهم‌ترین محلات بافت تاریخی و قدیم یزد می‌باشد كه مهم‌ترین حوادث سیاسی تاریخ یزد پس از اسلام را در خود دیده‌است.محلهٔ چهار منار تنها محلهٔ بافت تاریخی یزد است كه آثار و بناهای آن در دو مقطع زمانی ثبت جهانی شده‌است یكی باغ دولت‌آباد در سال ۲۰۱۱ به همراه هشت باغ ایرانی دیگر ثبت جهانی شد، و درگیری در ۱۸ تیز ماه ۱۳۹۵ كه تمامی آثار ثبت ملی این محله به ثبت جهانی رسیدند.
ریشهٔ نام محله
نام قدیم محله كوی بَهروك/پَهروك بوده‌است كه در فرهنگ لغت دهخدا بهره به معنای زمین فراخ و میانهٔ وادی ذكر شده‌است كه شاید با توجه به موقعیت كوی چهار منار و نام بهروك می‌توان به وسعت آن اشاره كرد احتمال دیگر در مورد نام موضع بهروك كه صحیح تر هم به نظر می‌رسد این است كه بهروك همان اشتقاق بهره یا همان پَهره فارسی باشد كه به بهروك تغییر یافته و به معنای بخش و قسمت می‌باشد احتمالاً بنا به این دلیل كه كوچه بهروك خارج از حصار شهر بوده مردم آن را بهره برج و بارو می‌خواندند كه به معنای پهلوی برج و بارو می‌بوده‌است یا این احتمال هم وجود دارد كه بهروك به معنای قسمتی از موضعی در شهر بوده‌است.
كوی بهروك یا كوچه بهروك نام اصلی محله باید برای زمانی باشد كه ساكنان آن زرتشتی بوده‌اند یا اكثریت جمعیت با آن‌ها بوده‌است . وجه تسمیه امروزی آن به مناسبت وجود چهار منار دو مدرسه مقابل هم (معروف به مدرسه چهار منار یا شمسیه) است كه به دستور سید شمس الدین محمد بن ركن الدین در سر كوچه بهروك (چهار منار امروزی) ساخته شده‌است كه اكنون آرامگاه سید شمس‌الدین بانی مدرسه هم در این مدرسه قرار دارد ولی در حال حاضر اثری از مناره‌ها نیست.
مولف كتاب جامع مفیدی كه در قرن نهم یا یازدهم هجری در محله چهار منار می‌زیسته یادآور شده كه كوچه بهروك اكنون به چهار منار اشتهار یافته‌است.
وضعیت جغرافیایی
هر چند در طول تاریخ حد و مرز محله‌های شهرهای ایران به‌طور دقیق مشخص نبوده اما منابع ذكر كرده‌اند كه این محله از غرب به بلوار دولت آّباد (نواب صفوی) و كوچهٔ دیوار بلند و از شمال غرب به نصرآباد و از شرق به بلوار امامزاده جعفر و محلهٔ مصلی و محلهٔ امامزاده و كوچه میر قطب و از شمال به خیابان انقلاب و محله‌های شیخداد و ابوالمعالی و محلهٔ شاه تهماسب (بعثت) و از شمال شرق به لب خندق و از جنوب به خیابان شهید مطهری و كوچه بیوك و از جنوب شرقی به محلهٔ پشت باغ می‌رسد باید توجه داشت كه این مناطق در دهه‌های اخیر جزء كوی چهار منار محسوب می‌شوند و تا چند سال پیش و احداث نكردن خیلی از خیابان‌های جدید یزد وضعیت جغرافیایی محلهٔ چهار منار به صورت دیگری بوده‌است.
موقعیت محله
محلهٔ چهار منار از زمان تأسیسات سید شمس الدین محمد بن ركن الدین یزدی، از قبیل مدرسه و خانقاه و بازار به وجود آمد و آبادان شد و قبل از این اقدامات منطقهٔ كنونی چهار منار متشكل از محلات كوی بهروك و كوچه بُندون (بُندار) (در استشهاد نامه موّرخ ۱۳۱۰ مسجد كوچك همین محله به نام كوچه بندار ضبط شده‌است) و ملتكیه و تخت استاد بوده‌است، هر چند احتمال می‌رود كه همبستگی این محلات در طول تاریخ دچار تغییراتی شده باشد به‌طور مثال احتمال دارد ۶۰۰ سال پیش كوچه بندون و كوی چهار منار با هم اتحاد نداشتند و دوباره ۳۰۰ سال پیش متحد شده باشند همان گونه كه به گفتهٔ ساكنین قدیمی چهار منار حدود ۶۰ سال پیش بواسطهٔ تلاش سید جلال مَهینی و تعدادی از ریش سفیدان آن موقع چهار منار بار دیگر كوی چهار منار و كوی بندون با هم متحد شده‌اند و تا امروز هم این اتحاد پا برجاست به‌طوری‌كه ساكنین كوی بندون خود را چهار مناری معرفی می‌كنند.
ظاهراً محلهٔ چهار منار ابتدا خارج از حصار شهر بوده و بعد از گذشت سالیان طولانی به مركز شهر تبدیل شده‌است، به‌طوری‌كه در منابع تاریخی مسجد میر خضر شاه را با عنوان مسجد جامع یا مسجد جدید جمعهٔ چهار منار ذكر كرده‌اند و مشخص می‌شود نماز جمعه‌ای غیر از نماز جمعه‌ای كه در مسجد جامع یزد اقامه می‌شده در آن برپا بوده‌است اما این گونه نبوده‌است كه حالت قریه و روستایی داشته باشد حتی حكام یزد تلاش می‌نمودند انتهای خیابان‌ها و باغات حكومتی خود را تا محلهٔ چهار منار برسانند مانند آثار شاه یحیی هر چند قبل از اقدامات میر خضر شاه و افراد دیگر هم محله رونق چشمگیری داشته كه این موضوع نشان دهندهٔ زحمات فوق العادهٔ سید شمس الدین در رونق این محله می‌باشد.
طرح تمامی بناهای مهم محله از قبیل مدرسهٔ چهار منار (شمسیه) و خانقاه و حمام و بازار و كتابخانه و داروخانه (یعنی محوطهٔ دانشگاهی با وسایل لازم آن) را از پایتخت ایلخانان مغول تبریز به دستور رشیدالدین فضل‌الله طبیب همدانی وزیر مشهور سلطان ابوسعید بهادر خان كه پدر همسر سید شمس الدین بود تعیین فرمود و از طریق قاضی چهاردیه كه از امنای سید شمس الدین بود به یزد فرستاده‌اند و بَنایان و معماران عمارت‌ها و ساختمان‌ها را ایجاد كردند.
به دستور سید شمس الدین دو مدرسه در مقابل یكدیگر ساختند و ۴ منار با كاشی‌های سبز رنگ زیبا بر اطراف هر دو مدرسه بنا نهادند و بازاری دو رویه كه آب تفت از یك سو و آب نرسو آباد و آب گرد فرامرز از سوی دیگر در میان بازار و محله جاری ساختند “آب گرد فرامرز را در سال ۸۴۹ هجری قمری به دستور سیّد مرتضی امیر جلال الدّین خضر شاه بن غیاث الدّین علی یزدی بعد از احداث مسجد چهار منار جاری ساختند” و ۳۰ دكان و ۴ كاروانسرای (ساباط) بسیار زیبا در محله احداث كردند و تمام ابزار و وسایل لازم را من جمله سنگ‌های مرمر و چوپ و كاشی و… را از پایتخت امپراتوری ایلخانان، تبریز به شهر یزد فرستادند و همچنین موقوفاتی را برای این بناها ثبت كردند از جمله عمارت نه گنبد و بناهای دیگری در یزد و ابركوه و اصفهان و تبریز.
ساخت و ساز تمام این بناها و عمارت‌ها در سال ۷۱۷ هجری به پایان رسید و در سال ۷۳۳ سید شمس الدین در تبریز از دنیا رفت و جنازه اش را به یزد منتقل كرده و در مدرسه شمسیه به خاك سپردند.
بعدها در دوران صفویه و افشاریه و زندیه و قاجار وسعت این محله به مانند دیگر نقاط شهر یزد گسترش یافت به‌طوری‌كه دز دروهٔ حكومت زندیه، كریم خان زند برای به اطاعت درآوردن حاكم یزد محمد تقی خان بافقی بانی باغ دولت‌آباد و مؤسس سلسلهٔ خوانین یزد لشكر خود را از دروازه چهار منار وارد شهر یزد می‌كند یا این كه خود باغ دولت‌آباد متصل به دروازه چهار منار بوده‌است این موضع هم بیان گر این نكته است كه محلهٔ چهار منار آخرین نقطه شهری یزد بوده‌است (نكتهٔ مهم و عجیب این است كه اكثر موقوفات امروزی باغ دولت‌آباد در اصل موقوفات قرن نهم هجری مسجد بزرگ چهار منار می‌باشد). همچنین تا ۳۰۰ سال گذشته بسیاری از زمین‌هایی كه امروزه باغ دولت‌آباد در آن قرار گفته‌است یا زمین كشاورزی بوده‌است یا ریگ زار كه پس از حكومت محمد تقی خان بافقی آباد گردیده، چه پس از اقدامات محمد تقی خان و چه قبل از آن از محله‌ای به نام دولت‌آباد در تواریخ یزد نامی نیامده است و بارها در تاریخ اشاره شده‌است كه باغ دولت‌آباد متصل به دروازهٔ چهار منار می‌باشد كه امروزه داخل خود محلهٔ چهار منار قرار دارد.
در تواریخ ذكر شده‌است كه در محلهٔ چهار منار در انتها ساباط‌ها و كاروانسراها مشعل‌های آتش را روشن می‌كردند تا كاروان‌ها و مسافران راه را گم نكنند و به سلامت به مقصد برسند بنا بر گفته‌های افراد و سكنهٔ قدیمی محلهٔ چهار منار وظیفه این كار بر عهدهٔ گروهی از ساكنین محله بوده كه به چراغچی شهرت داشته‌اند.
تا حدود ۵۰ سال گذشته در محله مكان‌هایی كه عملكرد اقتصادی داشتند وجود داشته كه از جمله می‌توان به كاروانسرای سید حیدری كه محلی برای فروش عمده و جزئی محصولات كشاورزی بوده (این محصولات بیشتر از روستاها و باغ‌های حومهٔ شهر به این مكان آورده می‌شده) و محلی در كنار مسجد بزرگ چهار منار به «نواقلی» اشاره نمود كه از تمام بارهای وارده به محل، عوارض دریافت می‌كردند، همچنین وجود چندین بازارچه به صورت پراكنده در این محله مانند بازارچهٔ كاشی زاده (سر حوض ملتكیه)، بازارچهٔ چهار منار (این دو بازارچه بازماندهٔ بناهای سید شمس الدین می‌باشد)، بازارچهٔ میر خضر شاه، و بازارچهٔ كوچه صدری همگی دلیل بر رونق اقتصادی این محله بوده‌است.
اماكن و بناها
محلهٔ چهار منار دارای ۱۱ مسجد، ۶ حسینیه و تكیه، ۴ زیارتگاه، ۴ خانهٔ تاریخی، ۳ گرمابه و حمام ،۵ آب‌انبار، ۷ مدرسه، ۲ پارك، ۱ باغ بزرگ و ۱ هتل و ۲ سفره خانه و رستوران سنتی و ۱ كارخانه و ۱ باشگاه ورزشی می‌باشد كه به شرح زیر است
مساجد
مسجد میر خضر شاه (مسجد بزرگ چهار منار)
مسجد آقا سید جواد حیدری (دروازه)
مسجد موسی بن جعفر
مسجد حسنیه
مسجد حوضی
مسجد امام هادی (سید علی رشتی)
مسجد حضرت ابوالفضل (سنگ‌تراشی)
مسجد الزهرا فردوس
مسجد علی میدانشاهی
مسجد علوی (علویه)
مسجد؟
حسینیه‌ها
حسینیهٔ بزرگ چهار منار (حسینیهٔ مُلتكیه/مُلتكیه)
حسینیهٔ شهدا چهار منار (كوچه بندن)
حسینیهٔ قمر بنی هاشم (توتُك)
حسینیهٔ فردوس
بیت الرقیه چهار منار
بیت الزهرا
زیارتگاه‌ها
بقعهٔ سید شمس الدین
بقعهٔ شاه سید رضا
بقعهٔ سید جلال الدین
آرامگاه پیر علم
خانهٔ‌های تاریخی
خانهٔ شیشه بری
خانه تریاكچی (عدل)
خانه عالِمی
خانهٔ جنب مدرسهٔ شمسیه
حمام‌ها
حمام چهار منار
حمام كلاه‌دوز
حمام بهار انقلاب
آب‌انبار
آب‌انبار كوچه بندون
آب‌انبار كاروانسرا
آب‌انبار حوض ملتكیه چهار منار
آب‌انبار طاهری
آب‌انبار باغ دولت‌آباد
مدارس و آموزشگاه‌ها
مدرسه شهید مهندس اصغر نهمت اللهی (آذر یزدی)
مدرسه شهید مرادی (سمیه)
مدرسه شهید قدك فروشان (بزرگسالان البرز)
مدرسه شاه ولی
مدرسه صدریه (آموزشگاه استثنائی‌ها)
مدرسه دكتر حسابی
مدرسه ۱۷ شهریور
پارك‌ها
هیچ‌كدام از این دو پارك استانداردهای لازم، برای محیط تفریحی را ندارند و بیشتر جنبهٔ اسمی پارك را دارند تا عنوان كاربری آن.
پارك و مجموعهٔ ورزشی چهار منار (كاونسرای سید حیدری)
پارك شهید سبحانی
هتل‌ها
هتل ثلاثی
رستوران سنتی
رستوران سنتی سور
رستوران و اقامتگاه سنتی ساباط
باغ‌ها
باغ دولت‌آباد
