قلعه جوشین ورزقان یا جوشون در ۲۶ كیلومتری غرب ورزقان به سوی جلفا و در ۶ كیلومتری روستای جوشین واقع شده است. راه دسترسی به این قلعه بسیار سخت و كوهستانی است و تنها راه ارتباطی آن یك گذر كوهستانی باریك است كه فقط یك یا دو نفر می‌توانند از آن با زحمت زیاد صعود نمایند. این قلعه كاركرد دفاعی داشته و از سنگ لاشه و ملاط گچ و آهك ساخته شده است. گفته می‌شود قدمت این قلعه به هزاره اول قبل از اسلام می‌رسد كه در قرون اولیه اسلام تا قرن ششم هجری قمری كاربرد داشته است. در این قلعه سفال‌هایی متعلق به سده‌های نخستین اسلامی یافت شده است. این اثر در تاریخ ۲۷ اسفند ماه سال ۱۳۸۶، با شماره ۲۲۵۴۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قدمت قلعه
قلعه جوشین در مركز ناحیه تاریخی دیزمار ارسبارن و مابین روستای گال و جوشین به مركزیت شهر باستانی خاروانا واقع شده است. منطقه باستانی است كه بیش از شش هزار سال قدمت دارد و گنجینه باستان شناسان به شمار می رود. آنچه از دل خاك آن بیرون آمده، ثابت كرده كه زندگی در این منطقه با دوران آغاز شهرنشینی در فلات مركزی ایران و بین النهرین همزمان است. در زمان حمله اعراب در زمان خلیفه دوم، قلعه جوشین مركز مقاومت مردم قره داغ بوده است. و اعراب كه بارها شكست خورده بودند، در نهایت با خدعه توانستند این قلعه را تسخیر كنند. در این قلعه اتاق هایی با سنگ و ملات آهك و گچ جهت زندگی افراد در بالای كوه تعبیه شده و حوضچه هایی جهت ذخیره آب در دامنه كوه ایجاد شده و آثار آن باقیست.
قلعه بر فراز كوهی است كه سه طرف آنرا شیب های دیوار مانند احاطه كرده است . و تنها راه ارتباطی آن یك گذر كوهستانی تنگ است كه فقط یك یا دو نفر می توانند به زحمت از آن بالا روند. به این علت نگاهبانی و دفاع از این قلعه حتی با تعدادی معدود هم ممكن بوده است.
ارتفاع این قلعه از پای كوه برای كوهنوردی چندان دشوار نیست اما برای صعود به این قلعه نیاز به مهارت های حرفه ای است. برای فتح قله جوشین باید لوازم فنی و صخره نوردی بهمراه داشت.
اشیا كشف شده
در لایه نگاری های صورت گرفته توسط تیم كاوش و باستان شناسی، آثار، اشیا و آویزهایی از دوره های مختلف تاریخی به دست آمده است . كه قدیمی ترین آنها سفال های مربوط به اواخر دوره نوسنگی یعنی حدود ۶۵۰۰ سال پیش است.سفال هایی مربوط به دوره های ساسانی، هخامنشی و عصرآهن، پیكرك های گلی و سفال های مفرغ قدیم. درفش های استخوانی و ابزار سنگی، اجاق هایی مربوط به عصر مفرغ، سرنیزه های آهنی، اشیا و آویزهای مختلف مفرغی آثاری هستند كه در این تپه شناسایی شده و به دست آمده اند.
قلعه جوشین بر فراز یك كوه صخره‌ای در یك منطقه كوهستانی زیبا در شمال غربی شهر ورزقان واقع شده كه ارتفاع قله از سطح دریا در حدود ۱۸۰۰ متر است. پله های ورودی این قلعه از سنگ تراشیده شده و همینطور به قوت خود باقی مانده‌اند، از بقایای قلعه دو صخره بزرگ در جناحین شرقی و غربی كه احتمالاً برای دیدبانی استفاده می شده . حوضچه های حفر شده در داخل سنگ ها كه برای ذخیره آب بكار می رفته است. تعدادی گودال های كوچك استوانه ای را نیز می توان نام برد كه محل استقرار مشعل بوده. این قلعه در زمان قدیم یك مركز فرماندهی و در پایین آن محل سكونت نیروهای دفاعی قرار داشته است.
در گذشته قلعه دارای یك آسیاب و سه استخر سنگی بوده كه بطور كامل با دست تراشیده شده بودند. دره رود جوشین ارتفاعات رشته كوه پیرسقا را از ارتفاعات قلعه جوشین جدا كرده است. در گذشته گردنه صعب العبور گال در مجاورت قلعه جوشین عمده‌ترین مركز تجمع راهزنان بوده است.
جاهای دیدنی اطراف قلعه
قلعه های علی بیگ و آغجه از دیگر آثار تاریخی منطقه خاروانا است.خاروانا از شهرهای قدیمی ورزقان و منطقه «دیزمار» بوده و اوج شكوفایی آن به عهد سلجوقیان بر می گردد كه به لحاظ قدمت طولانی، قلعه ها و آثار تاریخی بسیاری را در خود گنجانده است.
