بقعه پیراحمد زهرنوش ابهر ، یكی از آثار تاریخی ارزشمند این شهرستان می باشد كه در منتهی‌الیه جنوبی شهر ابهر قرار دارد. این مقبره شامل بقعه‌ها و حجره‌های متعدد است كه در وضعیت كلی فضاها با یكدیگر ارتباط دارند. بقعه اصلی با پلان چهارطاقی بنا شده كه با ایجاد شكست در جرزها، به ۲۰وجهی تبدیل گردیده است . بی‌پیرایه بودن ظاهر این بقعه، صوفیانه بودن بنا را بیش از پیش تأكید می‌نماید.
معماری بنا
جنس بنای بقعه آجر است. با توجه به بی‌پیرایه بودن بناهای اطراف، احتمال می‌رود كاربری اولیه‌ی آن خانقاه باشد. معماری مقبره یك بنای چهارطاقی است. این بنا با شكست‌ها و جرزهای ایجاد شده، از داخل به بیست وجهی تبدیل شده است. بر فراز چهار طاقی مقبره گنبد زیبایی به سبك پنج و هفت از گونه‌ی گنبدهای سلجوقی ساخته شده است.
دیوار خارجی بنا از آجر و با نقش ساده ساخته شده، دارای پیش و پس سازی‌هایی است كه جلوه خاصی به مجموعه بخشیده است. پلان این اثر تاریخی هشت ضلعی است كه گنبد یك پوش آن با دقت زیادی ساخته شده است. دلیل زیبایی این گند تبدیل فضای هشت ضلعی به سطح و محیط دایره‌وار است. این كار با كمك فیل‌پوشهای متقارن كه دارای قاب‌بندی‌های تزیینی زیبای گچ‌بری شده است، صورت می‌گیرد.
برای تعدیل دما و رطوبت و تامین روشنایی در بخش‌هایی از بدنه این فیل‌پوش‌ها روزنه‌هایی طراحی شده است. در داخل بقعه و زیر گنبد، در چهار گوشه، چهار ترنبه (مخروطی) زده شده است كه طرح چهار ضلعی را به هشت ضلعی تبدیل می‌كند. در طاق‌نماهای میان هر دو ترنبه (مخروطی) هم نورگیرهای جاسازی شده است. در ورودی با یك پله از كف محوطه از سمت شمالی قرار دارد و قبر پیر در وسط این بقعه ساخته شده است. هیچ نوع كتیبه و سنگ قبری كه حاوی اطلاعاتی درباره تاریخ احداث بنا باشد، در این مجموعه پیدا نشده است.
ورودی بنا
درِ ورودی با یك پله از كف محوطه از سمت شمالی تعبیه شده و قبر پیر در وسط این بقعه در سرداب با پلان صلیب (چلیپا) با اجرای ۵ پله از كف بنا، قرار دارد. سقف قبر و بازوی صلیب با طاق‌های جناغی بسیار زیبا طرح و اجرا شده است كه از این نظر با سبك قبر سلطان چلبی قابل مقایسه می‌باشد. هیچ نوع كتیبه و سنگ قبری كه دلالت بر تاریخ احداث بنا و موتیفی جهت تاریخ‌گذاری باشد، در این بنا مشاهده نشده است.
با توجه به معروفیت این بقعه به پیراحمد زهرنوش و مطابقت آن با قول صاحب كتاب «مناقب» كه می‌نویسد: «ابهر در قرن چهار، چهارصد صوفی و زاهد و عابد و خرقه‌پوش و خرقه‌بخش داشته كه در خانقاه خودشان كه فعلاً به پیراحمد مشهور است به سر می‌بردند كه یكی از آن‌ها قطب‌الدین احمد بود»، بنابراین بقعه متعلق به مولانا قطب‌الدین ابهری متوفی به سال ۵۷۷ هجری قمری است. ایشان علاوه بر برخورداری از معارف صوفیان، محدث نیز بوده است. با توجه به شخصیت صاحب بقعه و سبك معماری، تاریخ این بنا را می‌توان در حدّفاصل اواخر قرن ششم هجری تا اوایل قرن هشتم هجری قمری دانست.
بقعه‌های دیگر این مجموعه به اسناد متون تاریخی متعلق به دو عارف بزرگ به نام‌های ابوبكر محمد بن عبدالله ابهری صاحب كتاب الموالی و شرح مذهب مالك بن انس و همچنین مولانا شهابالدین ابهری است كه تا اوایل دوران صفوی در قید حیات بوده‌اند.
ابوبكر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری
ابوبكر محمد بن عبدالله بن محمد بن صالح ابهری متولد سال ۲۸۷ هجری قمری در ابهر و فوت شده در سال ۳۷۵ هجری قمری در همین شهر است. دلیل شهرت او شهرت قاضی، قاری قرآن، و متخصص علم حدیث است. در بغداد و نزد از ابوعمر محمدبن یوسف قاضی علم فقه را یاد گرفت. از او آثاری به جا مانده است، از جمله این آثار می‌توان به «الاصول در فقه»، «الرد علی المزنی»، «شرح كتاب ابن عبدالحكم‌‌الصغیر»، «شرح كتاب ابن عبدالحكم‌‌الكبیر» و «فضل‌المدینه علی‌مكه» اشاره كرد. بنای خانقاه در این جاذبه تاریخی كه امروز به موزه مردم‌شناسی ابهر معروف است را به این عارف ابهری نسبت داده‌اند.
مولانا قطب الدین احمد ابهری
نام كامل او «ابوبكر احمد بن حسن ابهری» و لقبش «پیراحمد زهرنوش» است. دلیل شهرت او به پیر زهرنوش، بنا به روایتی این است زهر را مثل شربت می‌نوشیده و پیش از نوشیدن زهر، سماع مردانه به راه می‌انداخت و وقتی شور بالا می‌گرفت، زهر اثری در او نمی‌كرد. او یكی از قطب‌های سلسله تصوف به‌شمار می‌رود كه در تاریخ به‌عنوان عالم فقیه كاملی به حساب می‌آمده است. او در ۱ شوال سال ۵۰۰ هجری قمری مصادف با یازده فروردین ۴۸۹ هجری شمسی به دنیا آمد و در سال ۵۷۷ هجری قمری درگذشت. به او لقب صوفی خرقه‌پوش را داده بودند.
از او كتاب‌های شعر و عرفان زیادی به جای مانده است. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «مقام العارفین»، «داستان سلامان و ابسال»، «گزارش از قطب المه و الدین مبین الاسلام الابهری» و دیوان اشعار اشاره كرد. در كتاب «مناقب» گفته می‌شود كه ابهر در قرن ششم هجری قمری نزدیك به چهارصد صوفی، زاهد، عابد، خرقه پوش و خرقه بخش داشته است. یكی از مشهورترین این عرفا، پیراحمد زهرنوش بوده است كه علاوه بر آگاهی كامل از معارف صوفیان، نقل‌كننده حدیث هم بوده است. او از قاضی «ابوالفتح عبدالله بن محمد بن محمد» معروف به «ابن بیضاوی» و «ابوالقاسم طاهربن طاهر شجامی نیشابوری» علم حدیث را یاد گرفت.
همچنین پیراحمد زهرنوش از یاران و مریدان عارف معروف «ابوالنجیب عبدالقاهر بن عبدالرحمن عمویه سهروردی» بوده است. پیراحمد زهرنوش پس از فوتِ بزرگ‌ترین عارف شهر یعنی «ابوالنجیب» به جایگزینی او انتخاب شد و به‌عنوان راشد در ابهر مسئولیت آموزش مریدان را به عهده گرفت.
موزه مردم شناسی
بقعه پیراحمد زهرنوش مربوط به قرون ۶ و هفت هجری قمری است. این اثر در تاریخ ۱ مهر ۱۳۵۳ با شماره‌ی ثبت ۹۸۱ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا در حاشیه جنوبی شهر ابهر واقع شده و قدیمی‌ترین بنا در شهر ابهر است. بقعه پیراحمد زهرنوش پس از توسعه شهر در وسط میدان كوچكی به اسم میدان پیر قرار گرفت. این بنای تاریخی دارای دو بخش جداگانه، ولی مرتبط با هم است. یك بخش آن كاربری آرامگاهی دارد؛ آن كه همان‌طوری كه گفته شد محل دفن سه تن از بزرگان ابهر بوده است. بخش دیگر آن این خانقاهی قدیمی بوده كه امروزه تبدیل به موزه مردم‌شناسی ابهر شده است كه تنها موزه این شهر هم محسوب می‌شود.
در بخش دوم مقبره پیراحمد زهرنوش و در فضاهای غرب و شمال‌غرب گنبد، خانقاه و عبادتگاه در قدیم محسوب قرار داشته است. تصاویر باقی‌مانده از این بنا پیش از مرمت، نشان می‌دهد ساختمان گنبدخانه با وجود آسیب‌های زیاد وارده شده هنور پا برجا بوده است، ولی بخش خانقاه این بنا تا حدود زیادی تخریب شده بود و به‌صورت تلی از خاك در پیرامون بنا دیده می‌شد. نقشه این بخش از بنا بعد از كاوش‌های باستان‌شناسی اداره كل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان مخشص شده است. با بازسازی و بهینه‌سازی این بنا از سال ۱۳۹۰، موزه باستان‌شناسی در محل بقعه پیراحمد زهرنوش ساخته شده است. اشیای موزه در سه بخش تاریخی، اسلامی و سنگ و كاغذ نوشته برای بازدید عموم مردم دسته‌بندی شده‌اند.
بقعه پیر احمد زهرنوش
بعد از احداث میدان، بنای تاریخی پیراحمد زهرنوش در وسط فضای سبز میدان قرار گرفته است. بخش آرامگاهی بنا گنبدخانه‌ای مرتفع است كه به دلیل وجود سردابه‌ای در زیر آن، محل دفن یك یا چند شخصیت محسوب می‌شود. امروزه آثاری از این مقبره‌ها دیده نمی‌شود. مطابق آثار به دست آمده و مطالعه متون تاریخی به ویژه جلد دوم كتاب «ابهر جلوه گاه تمدن باستان» نوشته «ابولمعالم فخیم ابهری»، در این مكان آرامگاه برخی مشاهیر قرون اولیه و میانی شهر ابهر از جمله آرامگاه ابوبكر عبدالله بن‌طاهر ابهری بوده است.
به دلیل حفاری‌های غیرمجاز امروزه اثری از قبر یا قبرهای احتمالی باقی نمانده است. هرچند در حال حاضر روی چند مورد سنگ قبری باقی‌مانده كه توسط پژوهشگران بررسی شده است، نام‌های ابوبكر عبدالله بن‌طاهر ابهری، ابوبكر محمدبن عبدالله بن‌طاهر طیان ابهری، ابوبكر احمد بن‌حسن ابهری معروف به پیر احمد زهرنوش و شیخ شهابالدین ابهری دیده می‌شود. بسیاری از پژوهشگران معتقدند كه بنای الحاقی به گنبدخانه از مراكز عبادتی محسوب می‌شده و به‌عنوان خانقاه صوفیان كاربرد داشت.
مردم ابهر در دوران‌های مختلف از این بقعه برای تدفین به ویژه تدفین افراد مشهور استفاده كرده‌اند. چون اهالی ابهر معتقدند پیراحمد زهرنوش نیز در گذشته‌های شهر ابهر شخصیتی معروف بوده است برای همین سایر افرادهای مشهور شهر را هم در كنار وی دفن می‌كردند، هرچند همان‌طوری كه گفته شده اطلاعات زیادی از تعداد و اسامی افراد مدفون در این بنا وجود ندارد.
