مسجد جامع جاجرم بنای مذهبی، زیبا و بی‌نظیر شهر جاجرم است كه در خیابان ۱۵ خرداد جنوبی و فاصله ۲۰۰ متری جنوب شرقی قلعه قدیمی این شهر واقع شده است. بنا به روایت اهل تاریخ، قدمت این بنا به اوایل اسلام و به روایتی به سال ۵۷۷ هجری قمری برمی‌گردد. مسجد جامع شهرستان جاجرم با معماری منسجم و تزئینات ساده یادگاری از اوایل اسلام است و به روایتی به دوران سلجوقیان بازمی گردد كه اكنون همچنان پابرجا و استوار است.
بنای مسجد در میانه بافت تاریخی شهر جاجرم واقع شده كه هنوز بخش هایی از آنها مانند ارگ كاظم خان و باغ و بنای كوشك و برخی بناهای دیگر بر جای مانده اند. برخی پژوهشگران بنای اولیه مسجد جامع جاجرم را به دورۀ سلجوقی نسبت می دهند.
معماری بنا
این مسجد از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن بسیار ابتدایی و مشابه طرح یك ایوانی است. مسجد دارای ورودی یك ایوانی با سقف جناقی در ضلع شمال است كه از یك حیاط كوچك در وسط و دو صفه (سكو) با سقف‌های گنبدی و گچ‌كاری شده در شرق و غرب تشكیل شده است. ضلع جنوبی مسجد نیز به وسیله چهار ترمینه به هشت گوش تبدیل شده و این گنبد با تزئینات زیبای گچبری روی آن استوار شده است. این مسجد دارای شبستانی است كه در ضلع غربی قرار دارد و مصالح آن از خشت، گل و آجر است و دارای كتیبه‌های مختلفی است كه بر پیشانی دالان و بالای محراب آن قرار دارد.
در پشت شبستان غربی یك فضای الحاقی در راستای شبستان اصلی ساخته شده كه در فصول سرد سال به عنوان شبستان زمستانی از آن استفاده می كردند. سقف این تالار با طاق های لاچسبان پوشش یافته و در منتهی الیه جنوبی آن محرابی تعبیه شده است.
مسجد جامع جاجرم بر خلاف الگوی رایج مسجد سازی مناره ندارد و در مجموع نمای بیرونی آن ساده و عاری از تزیین است. فقط بر پیشانی ایوان و در محل ورود به گنبد خانه چند كاشی فیروزه ای كتیبه دار وجود دارد كه به شدت آسیب دیده اند. به غیر از این بیشتر تزیینات در گنبد خانه تمركز یافته كه اغلب شامل تزیینات گچبری، كاربندی ها، قطاربندی در قسمت محراب، لچكی ها و چند كتیبه است. در دوره های متاخر اسلامی (احتمالا صفوی) در برخی قسمت ها روی اندود گچ را با رنگ قرمز اخرایی تزیین كرده اند.
محراب مسجد
جهت صحن شمالی-جنوبی است و ضلع جنوبی آن از طریق یك ورودی بلند به فضای گنبدخانه منتهی می شود. محراب مسجد در ضلع جنوبی گنبدخانه، در میانه دیوار جنوبی قرار گرفته و ۲۳۵ سانتی متر ارتفاع و ۸۵ سانتیمتر عمق دارد. گنبد دایره ای بنا به كمك چهار فیلپوش كه راس آنها به شكل تركش های خورشیدی تزیین شده بر فضای مربعی گنبد خانه استوار شده است. در مركز عرقچین گنبد نقش یك ستاره ۲۴ پر به طور برجسته كار شده است. مصالح بنا از خشت و گل، چوب، سنگ و ملاط گچ است كه به احتمال فراون در اصل پوشش كاشی داشته كه امروزه به غیر از بخش كوچكی كه از آن یاد شد از بین رفته است.
مسجد جامع جاجرم در چندین دوره مرمت شده و به نظر می رسد در دوره تیموری تغییرات اساسی در آن به وجود آمده باشد؛ به نحوی كه شاكلۀ كلی آن نشان از معماری دوره تیموری دارد.
كتیبه مسجد
در حال حاضر كتیبه كاشی های ایوان جنوبی آسیب دیده است. تحقیقات به عمل آمده در محل نشان می دهد در سال های پیش مسجد كتیبه ای داشته كه اشعار روی آن تاریخ مرمت بنا را نشان می داده است: توفیق ز حضرت واحد شد درویش علی ساعی این مسجد شد تاریخ طلب نمودم از پیر خرد گفتا ز غنچه هـ ساقط شد ماده، تاریخ درج شده در بیت دوم (كلمه غنج) سال ۱۰۳۴ را به عنوان تاریخ مرمت بنا ذكر كرده است. احتمالا در نمای ایوان جنوبی مسجد كاشی هایی وجود داشته كه تاریخ احداث آن را نشان می داده و بعد ها از بین رفته است. سه كاشی كنونی نیز احتمالا به هنگام تعمیرات از جای اصلی جابه جا شده و از هم دور افتاده اند.
این كاشی ها كه اعتماد السلطنه نیز شرح مفصلی از آنها ارائه كرده از نظرتكنیك ساخت و رنگ لعاب با كاشی هایی كه زمانی درون مقبره علی ابن مهزیار در شرق شهر جاجرم وجود داشته قابل مقایسه هستند. بنابر این تاریخ مذكور در آنها (۵۵۷هـ) به زمان ساخت بنا ارتباطی ندارد.
این مسجد تنها مسجد تاریخی باارزش و با قدمت طولانی در استان خراسان شمالی است كه در تمام طول سال و در مراسم مختلف از آن استفاده می‌شود. از این مسجد در سفرنامه‌های مك‌گریگور، ناصرالدین شاه و اعتمادالسلطنه یاد شده است.
نحوه دسترسی
آدرس :جاجرم، خیابان ۱۵ خرداد جنوبی
