آرامگاه مختومقلی فراغی مراوه تپه در نوار مرزی كنونی ایران و تركمنستان واقع شده است. آرامگاه شاعر و عارف تركمن مختومقلی فراغی بر روی تپه‌ای بنا شده است. وی در سن ۵۷ سالگی از دنیا رفت و در قبرستان آق‌قلا در كنار مزار پدرش؛ دولت‌محمد آزادی كه خود از شاعران و متفكران ایرانی در علوم اسلامی و صاحب‌نام در آن زمان بود. به خاك سپرده شد. شخصیت مختومقلی فراغی در بین ایرانیانِ تركمن و هم‌تباران آنها در جمهوری تركمنستان از جایگاه خاصی برخوردار است. چندین كتاب و مقاله و تحقیق و به‌خصوص تحقیقات سال‌های گذشته در جمهوری تركمنستان، نشان از توجه خاص مردم منطقه به این شخصیت فرهنگی است. اولین كسی كه در احیای آرامگاه مختومقلی فراغی تلاشی پیگیر داشت؛ حاجی مراد دُردی قاضی بود كه در زمینه چاپ دیوان مختومقلی نیز همت كرد.
مختوم قلی كه بود ؟
مختومقلی در سال ۱۱۰۲ هجری شمسی در روستای حاجی‌قوشان در شمال شرق گنبد كاووس به دنیا آمد. پدر مختومقلی، «دولت محمد آزادی» نام داشت و از شاعران سرشناس قرن دوازدهم هجری قرمی در منطقه تركمن و گوگلان بود. مادر او نیز از اهالی ارازگل از طایفه گوكلان در تیره گركز بود. مختومقلی تحصیلات ابتدایی و زبان‌های فارسی و عربی را پیش پدر خود یاد گرفت، سپس برای تحصیل به مدرسه شیرغازی در خیوه رفت و پس از آن سفرهای دیگری از جمله به بخارا، افغانستان و هندوستان داشت.
او پس از كشته شدن برادر بزرگ‌تر خود عبدالله در افغانستان طبق سنتی قدیمی مجبور شد با بیو‌ه‌ی برادر خود به نام «آق قیز» ازدواج كند و از او دو فرزند به نام‌های بابك و ابراهیم داشت كه هر دو در كودكی از دنیا رفتند. مختومقلی در شعرهای خود به اتحاد تركمن‌ها و تشویق آنها در جنگ‌های آن دوران به ویژه مقابله با حمله‌ی نادرشاه افشار می‌پردازد.
او در مورد حمله نادر به تركمن‌ها با وجود كمك‌های قبلی تركمن‌ها در اوایل حكومتش، شعری گفته كه در آن نادر را را محكوم به فنا می‌داند و پیش‌بینی كرد كه او توسط نزدیكان خود به قتل می‌رسد كه مدتی بعد نادرشاه دقیقا دچار همین سرنوشت شد.
مختوم قلی در بیشتر اشعار خود بیشتر به مسائل اجتماعی و سیاسی می‌پرداخته و برای همین به‌عنوان یك روشنفكر نیز در بین تركمن‌ها شناخته شده است. در كمتر كشوری می‌توان شاعری با اشعاری سنتی پیدا كرد كه به مسائل مهمی چون نقد چندهمسری، تشویق سوادآموزی و نقش زنان در جامعه، نكوهش فقر و اختلاف طبقاتی و مشكل مواد مخدر پرداخته باشد.
شخصیت ادبی
در خصوص شخصیت ادبی مختومقلی همین قدر كفایت می‌كند كه گفته شود هیچ یك از شاعران تركمن نتوانسته‌اند به مرتبه علمی و ادبی او برسند، چه از لحاظ شهرت و چه از لحاظ سبك و دیدگاه و او را بنیان‌گذار ادبیات نوین تركمن می‌دانند. دیوان اشعار او حكم دیوان حافظ را برای تركمن‌ها دارد و در هر خانه تركمن یك نسخه از آن پیدا می‌شود. نوآوری اشعار او در ادبیات تركمن نقش محوری دار و در حدی است كه به قول استاد مشهور زبان و ادبیات فارسی محمدعلی جمال زاده، مختومقلی را باید فردوسی تركمن‌ها نامید چون جایگاه او در احیا ادبیات و فرهنگ تركمن به اثبات رسیده است.
شهرت مختوم قلی در تركمنستان
بر پایه‌ی برخی منابع تارخی مختومقلی در سال ۱۱۷۹ هجری شمسی در كنار چشمه‌ی اباساری در دامنه‌ی كوه سونگی داغ درگذشت. او را در كنار روستای «آق تقه» در ۴۰ كیلومتری غرب مراوه‌تپه (شمال شرق استان گلستان) و در جوار آرامگاه پدرش به خاك سپردند. جالب است بدانید كه این شاعر ایرانی بیشتر از آن كه در كشورش شناخته شده باشد، در تركمنستان شهرت دارد.
شهرت او در كشور تركمنستان در حدی است كه هر ساله در ۱۸ ماه می (۲۷ اردیبهشت ماه) و مصادف با تولد مختومقلی، در تقویم تركمنستان «روز مخدومقلی فراغی» نام‌گذاری شده است. این روز همچنین به مناسبت تصویب قانون اساسی تركمنستان در سال ۱۹۹۲ میلادی به‌عنوان روز رستاخیز و وحدت ملی این كشور نیز گرامی داشته می‌شود. به این مناسبت امروز در تركمنستان تعطیل رسمی است كه در آن برنامه‌های متنوع فرهنگی، هنری نیز در مناطق مختلف این كشور برگزار می‌شود. همچنین رییس جمهور كشورتركمنستان «قربان قلی بردی محمدوف» درباره مختومقلی گفته است كه:
مخدوم قلی فراغی در قلب ما تركمن‌ها زنده است. با مطالعه آثار او ما ابتدا خودمان را تربیت می‌كنیم و سپس گذشتگان‌مان را به یاد می‌آوریم.
اشعار مختومقلی
بسیاری از اشعار مختومقلی را خوانندگان تركمن تبدیل به آواز كرده و با دوتار و كمانچه در مراسم و عروسی‌ها می‌خوانند، به همین دلیل مختومقلی در میان اقشار مختلف تركمن دوست‌داران زیادی دارد. هر ساله در سالروز تولد او مردم زیادی جهت شركت در مراسمی كه در كنار آرامگاه او انجام می‌شود، به این مكان مسافرت می‌كنند و حتی تعداد زیادی از دوست‌داران او از تركمنستان به ایران می‌آیند.
البته باید این نكته را هم گفت كه بیشتر اشعار او در جنگ‌های آن دوران (جنگ‌های تركمن‌ها با حكومت قاجار ایران، خان‌نشین خیوه و خان‌نشین بخارا و نیز جنگ‌های بین قبایل تركمن) نابود شده است. اشعار باقی‌مانده او در دهه‌ی ۱۸۷۰ میلادی توسط آرمینیوس وامبری، جهانگرد و شرق‌شناس مجار گردآوری و در كتابخانه سلطنی بریتانیا نگهداری شد. البته سه دهه پیش از وامبری، مختومقلی توسط دو پژوهشگر لهستانی به نام‌های بوریهو و آلكساندر شودزكو به دنیا معرفی شده بود.
بنای آرامگاه
در غرب مراوه تپه در نوار مرزی كنونی ایران و تركمنستان، آرامگاه شاعر و عارف تركمن مختومقلی فراغی قرار دارد كه روی تپه‌ای بنا شده است. آرامگاه مخدومقلی از جاهای دیدنی مراوه و مربوط به اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی است و در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۶ با شماره‌ی ثبت ۲۲۲۵۱ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
اولین كسی كه در بازسازی آرامگاه مختومقلی فراغی تلاشی پیگیر داشت، «حاجی مراد دُردی قاضی» بود كه در زمینه اولین چاپ نوین از دیوان مختومقلی نیز تلاش بسیاری كرده بود. همان‌طور كه گفته شد مختومقلی در كنار پدرش دفع شده است، برای همین در فضای آرامگاه او دو سنگ قبر وجود دارد كه یكی از آنها مربوط به پدرش دولت محمد آزادی است. آرامگاه مختومقلی و پدرش دولت محمد آزادی تا پیش از انقلاب اسلامی بسیار ساده و منحصر به دو قبر ساده و سیمانی بود.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تشكیل كشور مستقل تركمنستان نیز با گسترش روابط ایران و تركمنستان جمع بزرگی با شركت تركمن‌های ایرانی و ۷۰ شخصیت جمهوری تركمنستان در خرداد ماه ۱۳۷۰ شمسی در محل آرامگاه مختومقلی به دورهم آمدند و طی آن برای احداث آرامگاه مناسب برای مختومقلی تصمیم‌گیری شد.
در دهه‌ی ۱۳۷۰ شمسی بنایی روی این مقبره ساخته شده و با استان شدن گلستان از اردیبهشت ۱۳۷۸ با شركت رییس جمهور تركمنستان به همراه كابینه‌ی وزیران این كشور، وزیر وقت فرهنگی و ارشاد اسلامی ایران و ده‌ها شخصیت كشوری و محلی، مراسم گشایش آرامگاه مختومقلی برگزار شد.
سالروز تولد مختومقلی
هرساله در سالروز تولد مختومقلی فراغی مراسمی با حضور مردم و مقامات دولت ایران و تركمنستان در كنار این آرامگاه برگزار می‌شود. در بهار سال ۱۳۸۵ برای اولین بار بزرگداشت و همایش باشكوهی برای این شاعر تركمن در محل آرامگاه او برگزار شد. از این رو درفضای باز كرسی مانندی به ابعاد ۲۴ متر، آرامگاه مخدومقلی ساخته شده كه ارتفاع آن از سطح زمین در حدود ۱۰ متر است. در میان این كرسی دو قبر وجود دارد، كه بالای هر دوی آنها به شكل گهواره‌ای است. در چهار جهت این دو قبر، باغچه های كوچكی ساخته و در آنها گله‌ای معمولی مثل شمعدانی كاشته شده است.
سبك و طرح نقشه آرامگاه آمیزه‌ای از گل وحشی و آلاچیق تركمن است كه در سطح دشت گرگان در فصل بهار به وفور یافت می‌شود. سقف مركزی آن به شكل گنبد و سر پناه آن برداشتی از ساختار آلاچیق تركمنی و معماری اسلامی است. در زیر این آرامگاه و روی سكویی به ارتفاع ۱ متر به ابعاد دو سنگ قبر مختومقلی و پدرش قرار دارد. به تازگی یك سكو نیز برای میهمان‌ها و برگزاركنندگان همایش در قسمت جنوب غربی ساخته شده است.
منطقه نمونه گردشگری
منطقه نمونه گردشگری مختومقلی فراغی بر اساس پیشنهاد ریاست وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری كشور در تاریخ ۲۶ دی سال ۱۳۸۶ در هیئت دولت مطرح و جزو مناطق نمونه گردشگری استان گلستان به تصویب رسید. طرح احداث گنبد و محوطه‌سازی آرامگاه مختومقلی، در زمینی به مساحت ۱۰ هكتار با استفاده از فرهنگ و زندگی سنتی تركمن‌ها با مصالح بتون طراحی و ساخته شد.
این طرح در مساحتی حدود ۷٫۵ هكتار اجرا شد. از جلمه امكاناتی ساخته شده در این طرح می‌توان به نمازخانه و فضای جانبی در ۳۰۰ متر مربع، سرویس بهداشتی، ۲۰ چشمه استخردار در دو منطقه، ۴۰ عدد آلاچیق، رستوران شامل (فروشگاه و آشپزخانه) در فضای با ۳۵۰ مترمربع وسعت، آمفی‌تئاتر روباز ۲۵۰۰ متر مربعی، نمایشگاه صنایع دستی بازارچه (۱۰ غرفه) در فضای ۳۵۰ مترمربع اشاره كرد.
نحوه دسترسی
بنای آرامگاه مختومقلی دقیقا در شمال شرقی استان گلستان، در شمال رودخانه اترك و ازغرب مراوه تپه در محلی به نام «آق تقه» یا «آق تقای» (به معنی دشت سفید) و بین بخش مراوه تپه و دهستان كرند از توابع شهرستان كلاله قرار گرفته است. برای رسیدن به این آرامگاه دو مسیر وجود دارد، از شهرستان گنبد كاووس (كه در جنوب غربی آق تقه است) می‌توان از جاده «اینچه برون» می‌توان به آرامگاه مختومقلی رسید كه طول این مسیر از گنبد كاووس ۱۵۵ كیلومتر است.
مسیر دوم نیز شهرستان كلاله به آرامگاه مختومقلی می‌رسد. در این مسیر ابتدا باید شهر كلاله سپس بخش مراوه تپه را پشت سر گذاشت و در نهایت به بنای آرامگاه رسید. طول این مسیر نیز از گنبد كاووس تا مراوه تپه در حدود ۱۳۰ كیلومتر است. فاصله آرامگاه مختومقلی از شهر مراوه تپه نیز ۳۵ كیلومتر است.
