ارگ سلطانیه زنجان یا كهن‌دژ در وسط شهر سلطانیه با ابعاد ۴۵۰×۴۵۰ و مساحتی بالغ بر ۱۸ هكتار استقرار یافته است. این محدوده از دو بخش خندق و حصار تشكیل یافته است. حدّفاصل خندق و حصار (حداقل در جبهه جنوبی) ۱۷ متر و پهنای آن ۳۰ تا ۴۰ متر بوده است. در داخل آن حصار و ارگ سلطنتی قرار گرفته است. این عنصر به شكل مستطیل به ابعاد ۳۱۵×۲۹۵ متر از سنگ سبز تراشیده با ۱۶ برج و یك دروازه با زیبایی خاصی اجرا شده است. ارتفاع حصار در حال حاضر به طور متوسط ۴ متر در زیر خاك و منازل مسكونی قرار دارد.
این دیوار عظیم در پِی، یك پیش‌آمدگی به عنوان ازاره تزئینی دارد و چهار برج به قطر ۱۷/۵۵ متر در گرداگرد آن شناسایی شده است. از موثق‌ترین منابعی كه در حال حاضر ارتفاع حصار را تعیین می‌كند، طرح سر رابرت كرپرتر* است. وی برج شمال غربی را به ارتفاع ۴۰ فوت و عرض آن را ۱۲ فوت اندازه‌گیری نمود.
این قلعه كه حدوداً ۱۰ هكتار می‌باشد، آثار ارزشمندی از معماری و شهرسازی دوران مغول را در خود جای داده است به طوری كه متون تاریخی متذكر شده‌اند، این قلعه دارای عناصر شهری گوناگونی بوده است. رشیدی در كتاب جامع التواریخ بیان می‌كند «در اندرون قلعه هر كس از امراء موضعی عمارت كرده بودند…».
عناصر تشكیل دهنده ارگ سلطانیه
جالب‌ترین عنصر شهری ارگ سلطانیه، مجموعه معروف به ابواب البّر است. این مجموعه شامل مدرسه، دارالشفاء، دارالضیافه، دارالسیاده، خانقاه، دارالكتب، بیت القانون، دیوان‌خانه‌ای به نام كریاس، مسجد جامع و بالاخره آرامگاه سلطنتی با موقوفات بسیار كه دارای مدیریت خاصی بوده و خواجه رشیدالدین با عنوان نایب التولیه مدیریت مجموعه را در اختیار داشته است.
با توجه به بررسی‌های باستان‌شناسی، مطالعه در متون تاریخی و شواهد عینی، گویای این حقیقت‌اند كه شهر سلطانیه در اوایل قرن هشتم هجری قمری یكی از شهرهای بسیار مهم كشور بوده است. پس از مرگ اولجایتو و ابوسعید بهادر كه پایه‌های حكومتی مغول فرو ریخت، شهر سلطانیه نیز به دلایل سیاسی، جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی متروك و متلاشی شد. هم‌اكنون قسمت اعظم این شهر تاریخی به عنوان یك دایرة‌المعارف معماری، شهرسازی در خاك مدفون شده است. از آثار این شهر عظیم تنها سه بنای تاریخی چلبی اوغلی، بقعه ملاحسن كاشانی و گنبد سلطانیه باقیمانده است.
*سر رابرت كرپرتر نقاش و نویسنده انگلیسی است كه در سال ۱۸۱۷ در خلال سفری كه به گرجستان، ایران و ارمنستان نمود، سفرنامه‌ای تهیه كرد. وی در سال ۱۸۴۲ درگذشت.
