مسجد جامع همدان ، در ابتدای خیابان اكباتان و نزدیك میدان امام خمینی همدان واقع گردیده و قدیمی ترین و معتبرترین مسجد همدان است .این بنا به شماره ۱۷۲۳/۲ به ثبت تاریخی رسیده است.مسجد جامع همدان یكی از مساجد تاریخی با معماری زیبا در همدان است كه علاقمندان به این سبك معماری از دیدن آن لذت خواهند برد .
تاریخچه مسجد جامع
بنای فعلی مسجد با توجه به مشخصات معماری و كتیبه های موجود، متعلق به ۱۲۵۳ ه-. ق و بعد از آن است. اما با مطالعه منابع تاریخی می توان گفت كه بنای اولیه مسجد جامع همدان، متعلق به قرون اولیه اسلام است . به طوری كه مقدسی -مورخ قرن چهارم هجری- می نویسد :” آن شهر (همدان) سه ردیف بازار داشته كه مسجد جامع در یكی از آنها بوده و ساختمانی كهن داشته است .” با این حال، در حال حاضر، هیچ اثری از دوره های ساختمانی مسجد- مربوط به قبل از دوره قاجار- مشهود نیست .
معماری بنا
بنای فعلی مسجد با شكل نامنظم هندسی دارای صحن مستطیل شكل در میان، ۳ ایوان در جهات جنوبی، شرقی و شمالی ، چندین شبستان، گنبد و گنبدخانه، ۶ مناره و چند حجره است . بخشی هایی از این مسجد در قرن اخیر به بناهای دوره قاجاریه الحاق شده است . ورودی اصلی مسجد در گذشته درجانب غربی و به طرف بازار بوده. اما با ایجاد بناها و ورودی جدیدی در ضلع شمالی-جانب خیابان اكباتان – ورودی اصلی به این جهت منتقل شده و ساخت و سازهای جدید، جایگزین بخش های قدیمی مسجد گردیده است .
سردر قدیمی مسجد از جانب بازار دارای مقرنس كاری گچی به رنگ آبی و در قدیمی آلت و لقط داری است . از طریق این در می توان وارد هشتی و سپس قسمت های مختلف مسجد شد . هشتی مزبور با پوشش گنبدی دارای تزیینات ساده آجر لعابدار است و كتیبه ای كوچك و سنگی بر آن نصب شده كه نام استاد حسین بر آن حك شده كه گویا معمار این طاق بوده است. ورودی دیگر مسجد از جهت بازار در جنوب شرقی واقع گردیده و از طریق دالانی است .
سقف این دالان با سه طاق گنبد كوتاه پوشش یافته است . در گوشه راهروی در ورودی سردر غربی، سنگاب بزرگی از سنگ یكپارچه به قطر دهانه و ارتفاع یك متر قرار دارد كه دارای تزیینات زیبای حجاری و كتیبه ذیل است : “خادم الدین جناب قدسمدار حاجی الواقف الحمد خان قبل الله زین خیر ۱۲۵۱” .
صحن مسجد به ابعاد ۲۴×۴۰ متر دارای حوض بزرگی در وسط، ایوان ها، حجره ها و شبستان هایی در اطراف است . سطح صحن حدود ۲ متر پایین تر از كوچه های مجاور واقع گردیده و با سنگ فرش شده است . ایوان جنوبی صحن به عرض ۱۴ و عمق ۷ متر دارای دو طاقنمای كم عمق در اضلاع، پوشش طاقی و مزین به رسمی بندی زیبایی است .
تزیینات بنا
رسمی بندی های زیر طاق، با كاشی معقلی بر زمینه آجری اجرا شده است . این رسمی بندی ها كه از تیزه طاق جناغی ایوان آغاز می شود، با قطاربندی های منظم و شبكه بندی منسجم، نیمه شمسه زیبایی را به نمایش می گذارد . دربخش مركزی رسمی بندی های مزبور، ضمن درج نام های مقدس با كاشی معقلی فیروزه رنگ، سال ساخت ایوان “رجب ۱۲۵۳” نیز ثبت شده است .
لچكی های نمای ایوان نیز با كاشی های معقلی در زمینه آجری تزیین شده است برآن می توان تاریخ ۱۳۴۳ ه- . ق را تشخیص داد . بر بالای این ایوان ، دو مناره كوتاه و قطور در سال ۱۳۴۳ ه-. ق افزوده شده كه دارای تزیینات معقلی است . كف ایوان سنگفرش شده است . پشت سر ایوان، فضای گنبددار مسجد به ابعاد ۱۴×۱۴ متر واقع است كه به همراه ایوان، هسته اولیه و قدیمی مسجد را تشكیل می دهد .
كف و ازاره این شبستان بعدها با كاشی فیروزه رنگ پوشیده شده و در ضلع جنوبی آن، محرابی تعبیه شده است . طرح چهارگوش شبستان در بالا با گوشه سازی به كثیرالاضلاع تبدیل گردیده و پاكار مدور گنبد بر آن قرار گرفته است. گنبد بنا از نوع دوپوسته بوده و از نظر تناسبات معماری، بزرگی و كتبه سرتاسری پاكار آن، در خور توجه است . بدنه گنبد دارای خیز نسبتا كشیده ای است و ارتفاع آن تا كف شبستان به ۱۴متر می رسد . در گذشته، در بدنه زیرین گنبد، روزنه هایی قرار داشته كه بعدها مسدود شده است . گنبدخانه ازطریق درگاه های جانبی به شبستان های ستوندار راه پیدا می كند .
شبستان مسجد
در طرف غربی آن ، شبستان گنبددار مسجد با ستون های متناسب سبكی و پوشش طاق چشمه آجری قرار دارد كه از طریق ورودی هایی به صحن و گنبدخانه راه پیدا می كند. شبستان مزبور دارای ۵ فرش انداز ( ناو) در جهت شمالی- جنوبی با ۳۲ ستون- چهار ردیف ۸ تایی- سنگی و ستون های آجری دیگری در اطراف است . تناسب و هماهنگی میان ستون های سنگی و طاق ها در خور توجه است؛ به طوری كه فضای وسیع و روشنی را به وجود آورده اند .
فاصله ستون ها از همدیگر، ۴ و ارتفاع آنها ۵/۲متر است . در این ارتفاع، سرستون های مربع شكل قرار گرفته و بر بالای آنها، ستون ها توسط قوس های طاقی به همدیگر متصل شده و توسط چشمه طاق هایی پوشش یافته اند . متأسفانه بخش های كناری شبستان دچار دخل و تصرفات نامعقولی شده است . درسمت غربی حیاط و مجاور شبستان فوق الذكر، شبستان ستونداردیگری با هشت ستون سنگی استوانه ای و یازده پایه آجری با پوشش چشمه طاق قرار دارد. این شبستان دارای محرابی با تزیینات مقرنس گچی است .
رو به روی ایوان جنوبی و در سمت دیگر صحن، در دوره اخیر، ایوان و شبستان ستونداری به شیوه جدید با پوشش مسطح ساخته و بر بالای ایوان میانی آن، دو مناره تعبیه كرده اند . ایوان و مناره این بخش دارای تزیینات كاشیكاری است . نمای ایوان سردر جدید مسجد از خیابان اكباتان نیز دارای دو مناره و بخش های وابسته است .
نحوه دسترسی
آدرس :همدان- ابتدای خیابان اكباتان- نزدیك میدان امام خمینی
