تپه هگمتانه كه شهری زیرزمینی را در خود جای داده است، در قسمت شمالی و در بافت قدیمی شهر همدان در انتهای خیابان اكباتان قرار دارد. این تپه باستانی ۳ هزار سال قدمت دارد و با مساحت حدود ۳۰ هكتار، وسیع‌ترین تپه باستانی ایران است (با در نظر گرفتن بخش‌هایی كه جزو محدوده تپه باستانی بوده اما اكنون ساختمان‌های مسكونی بر روی آن ساخته شده، مساحت آن به بیش از ۴۰ هكتار نیز می‌رسد). این محوطه باستانی با توجه به اشاره‌های تاریخی و برداشت‌های اولیه باستان‌شناسان و پژوهشگران، دربرگیرنده آثاری از دوره‌های تاریخی مختلف به ویژه ماد، هخامنشی و اشكانی می‌باشد.
تاریخچه حفاری
این تپه در طول یك صد سال اخیر بارها مورد حفاری باستان‌شناسان داخلی و خارجی قرار گرفته است. پیشینه حفاری‌های علمی این تپه به سال ۱۹۱۳ میلادی برمی‌گردد كه هیئتی فرانسوی از طرف موزه لوور پاریس به سرپرستی شارل فوسی، كاوش‌هایی در تپه هگمتانه انجام داد اما نتایج این كاوش‌ها هیچ‌گاه منتشر نشد. در طی ۱۰ فصل حفاری انجام شده از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ خورشیدی كه حدود ۱۴ هزار مترمربع از این تپه مورد كاوش قرار گرفت، یكی از كهن‌ترین دوره‌های تمدن بشری نمایان شده است.
همچنین یك حصار طولانی به ارتفاع ۹ متر و دو برج عظیم و كم‌نظیر در درون آن كشف شده است. در كاوش‌های علمی كه در طول این سال‌ها به سرپرستی آقای دكتر محمدرحیم صراف به انجام رسید، یك شهر بزرگ از نوع شهرهای شطرنجی در داخل تپه هگمتانه شناسایی شد.
ساخت و سازهای این شهر باستانی عبارت است از معابری به فاصله‌های مساوی و موازی یكدیگر كه در حدّفاصل آن‌ها، واحدهای ساختمانی كاملاً مشابه و قرینه یكدیگر احداث شده است. این مجموعه كم‌نظیر علاوه بر تأسیسات آبرسانی، دارای حصاری خشتی به قطر حدود ۱۰ متر است كه در فواصل معین دارای برج‌هایی عظیم است. سازه اصلی شهر باستانی از خشت خام و در بخش‌هایی، از آجر تشكیل یافته است.
معماری تپه
همانگونه كه در بخش‌های پیشین بیان شد، در مورد قدمت و علت دقیق ساخت هگمتانه، نظرات و بیانات متعددی وجود دارد. ولی آنچه در نظر تمامی مورخان، تاریخ‌شناسان، معماران و باستان‌شناسان یكسان و همانند جلوه می‌كند، معماری و هنر اعمال شده‌ی طراحان و سازندگان این مجموعه‌ی عظیم و باشكوه ایران كهن است. به نظر می‌رسد این شهر زیبا و تاریخی، به صورت قصری وسیع، زیبا و با استحكام بسیار طراحی و در زمینی به وسعت بیش از ۴۰ هكتار ساخته شده است.
معماران این اثر تاریخی، آن را به صورت هفت قلعه‌ی متصل و تودرتو طراحی و احداث كردند. به نظر می‌رسد ساختمان‌های مسكونی مردم در مجاورت و نزدیكی این قلعه‌ها قرار گرفته است. این قلعه‌های متصل به هم هر كدام طبق كاربری خاص و ویژه‌ای احداث شده كه می‌توان به قلعه‌ی هفتم یا آخرین قلعه‌ی درونی كه سازندگان آن را به عنوان كاخ پادشاه بنا كردند، اشاره كرد.
دیاكو
البته مورخان، علت ساخت و احداث خانه‌های مردم در كنار قلعه‌ی هفتم را، درخواست دیاكو مبنی بر نقل مكان قوم ماد از محل سكونت خود به مجاورت كاخ شاهی بیان كردند. از دیگر مورخان یونانی نوشته‌ای برجای مانده‌است كه به نظر می‌رسد در توصیف معماری این شهر كهن كمی از صنعت اغراق استفاده كرده است. وی به چوب‌های استفاده شده در ساخت كاخ اشاره كرده یا قصر شاهی را پوشیده از طلا و نقره بیان می‌كند.
همچنین از كنده‌كاری‌ها و تزئینات زیبا و فراوانی كه بر درها، رواق‌ها و ستون‌های این بخش از مجموعه‌ی هگمتانه صورت گرفته، با زبان تمجید سخن به میان آورده است. او معتقد است كه نمی‌توان بخش یا دیواری از قصر پادشاه را بدون تزئین و ستون‌های فاقد طلا و جواهر یافت. به گفته‌ی این مورخ یونانی، تمامی كاشی‌كاری‌هایی كه ازاره‌ها و دیواره‌های داخل قصر را تزئین و طراحی كرده‌اند، از آب نقره مستور شده و تمامی چوب‌های به كار رفته نیز از چوب درختان كاج و سرو استفاده شده است.
شبكه های آبرسانی
كاوش‌ها و حفاری‌های صورت گرفته بر این مجموعه‌ی عظیم و تحسین‌برانگیز ایران كهن، پرده از بقایای شبكه‌ی آبرسانی كاملا پیشرفته و منظمی برداشته است. طراحان آن را به گونه‌ای احداث كرده‌اند كه در فاصله‌ی بین كانال‌های آب، راه‌های عبوری با عرضی بالغ بر ۳ متر و نیم ایجاد كرده‌اند. همچنین در كف این راه‌های عبور از آجرهای مربعی شكل و كاملا یكسان به عنوان پوشش استفاده شده است.
كارشناسان معماری و باستان‌شناسان، طی پروژه‌ی حفاری و كاوش بر این مجموعه، اطلاعات دیگری در مورد معماری هگمتانه به دست آوردند. طبق گزارشات ایشان به نظر می‌رسد واحدهای ساختمانی متشكل از حیاط مركزی، اتاق‌ها و انبارها به صورت قرینه در اطراف ساخته شده‌اند كه در فاصله‌ی ۳۵ متری بین معابر قرار گرفته‌اند. نقشه‌ی این واحدهای مسكونی به گونه‌ای است كه از فضای تقریبی ۵.۱۷ * ۵.۱۷ متر برای احداث آن‌ها استفاده شده است.
حصار تپه
راه‌های عبور از عرضی برابر با ۳.۵ متر برخوردار بوده كه پی‌بندی آن به صورت آجر در قسمت عظیمی از تپه ادامه یافته و از سمت شمال شرقی به جنوب غربی جهت‌دهی شده‌اند. با ادامه‌ی حفاری‌های صورت گرفته بر تپه‌ی هگمتانه كه وسعتی بالغ بر ۱۴۰۰۰ مترمربع را دربر می‌گیرد، حصاری طولانی به بلندای ۹ متر و همچنین دو برج بزرگ و كم‌نظیر و بخش‌هایی از حصار وسیع شهر كه از قطری برابر با ۹ متر و ارتفاعی برابر با ۸ متر برخوردار است، كشف شده است.
به نظر می‌رسد این حصار از برج‌هایی بزرگ و عظیم بوده كه در فاصله‌هایی معین ساخته شده‌اند. جالب است بدانید هگمتانه‌ی قدیم در این حصار قرار داشته است. آثاری متعدد و حیرت‌انگیز نیز در عملیات حفاری و كاوش‌های كارشناسان داخلی و خارجی كشف و ضبط شده كه قدمت اكثر آن‌ها را به دوران هخامنشیان و پیش‌تر نسبت می‌دهند.
آثار به دست آمده از حفاری
در طول حفاری‌های انجام شده، آثار ارزشمند و بی‌نظیری كشف شده كه اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاكان آن‌هاست كه از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
لوح زرین به نام آریارامنه
این لوح قدیمی‌ترین اثر تاریخی است كه تاكنون كشف و شناخته شده است و اكنون در موزه برلین در آلمان نگهداری می‌شود. ابعاد آن ۱۲×۸ سانتی‌متر، مشتمل بر ۱۰ سطر با متن پارسی باستانی و به خط میخی است. این لوح متعلق به آریارامنه (=آریارمن) پسر كوچك چیش‌پیش و نواده هخامنش (مؤسس سلسله هخامنشی) می‌باشد كه قسمتی از آن از بین رفته و ترجمه آن چنین است:
«آریامنه شاه بزرگ، شاه شاهان شاه پارس پسر چئیش پیش شاه نوه هخامنش. آریامنه شاه می‌گوید: این كشور پارس كه من دارم و دارای اسب‌های خوب و مردان نیك است، اهورامزدا آن را به من عطا فرموده است. از مرحمت اهورامزدا من شاه این كشورم. آریامنه می‌گوید: اهورامزدا مرا یاری كرد».
ریتون سر شیر – محل نگهداری: موزه‌ی ملی ایران
لوح زرین به نام آرشام
لوحی زرین به ابعاد ۸×۱۳ سانتی‌متر به خط میخی و زبان پارسی باستان كه ترجمه آن چنین می‌باشد:
«آرشام‌شاه، شاه شاهان پارس، پسر اریارامنه، شاه هخامنشی. ارشام می‌گوید: اهورامزدا خدای بزرگ كه بزرگ‌ترین خدایان است مرا شاه كرد او به من سرزمین پارس را عطا فرمود كه مردم نیكو و اسبان خوب دارد از مرحمت اهورامزدا این سرزمین را دارا هستم. اهورامزدا مرا و خانه مرا حفظ كند و این سرزمین را كه دارا هستم نگاهدارد.»
این لوح در اختیار مجموعه شخصی مارسل ویدال آمریكایی است.
الواح زرین و سیمین داریوش
در سال ۱۳۰۷ خورشیدی ضمن پِی كنی دیوار خانه‌ای در محله قدیمی «سرقلعه» (یكی از نقاط مربوط به تپه هگمتانه)، لوحی زرین و لوحی سیمین پیدا شد. این دو لوحِ تقریباً مستطیل شكل به ابعاد ۱۸/۸×۱۹ سانتی‌متر به خط میخی و به سه زبان پارسی باستانی، بابلی و عیلامی نوشته شده است. محتوای هر دو لوح یكی است و ترجمه آن‌ها چنین است:
«داریوش شاه بزرگ. شاه شاهان، شاه كشورها پسر ویشتاسب هخامنشی، داریوش می‌گوید: این است كشوری كه من دارم از سكستان آن سوی سغد تا كوشا (حبشه) از هند تا سارد (آسیای صغیر) كه آن را اهورامزدا بزرگ‌ترین خدایان به من داده است. اهورامزدا مرا و خاندانم را پاس دارد.»
كشف این الواح معلوم می‌دارد كه داریوش كبیر (۵۱۲-۴۸۴ قبل از میلاد) همچنان كه در تخت جمشید و شوش كاخ‌های بزرگی بنا كرده بود، در هگمتانه نیز كاخی به همان عظمت بنیاد نهاده بود. لوح نقره‌ای در موزه كاخ مرمر و دیگری در موزه ایران باستان در تهران نگهداری می‌شوند.
لوح زرین به نام داریوش دوم
این لوح زرین به ابعاد ۲۰/۵×۱۸/۵ سانتی‌متر، در ۲۳ سطر و به خط میخی نوشته شده است. این لوح در گذشته خارج از كشور نگهداری می‌شد كه توسط موزه ایران باستان خریداری گردید و اكنون جزو گنجینه‌های موزه ایران باستان است. لوح دیگری به ابعاد ۱۶/۲×۱۳ سانتی‌متر یافت شده كه دارای ۲۹ سطر به خط میخی می‌باشد و در سال ۱۳۳۱ خورشیدی خریداری شد و در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود.
لوح زرین به نام اردشیر دوم
این لوح به نام اردشیر دوم پسر داریوش دوم هخامنشی به ابعاد ۱۳×۱۳ سانتی‌متر است. این لوح دارای ۲۰ سطر و به خط میخی است كه بر روی زر ناب حك گردیده است.
كوزه نقره‌ای به نام خشایارشا (پسر داریوش اول)
این كوزه از نقره است كه قطر دهانه آن ۷/۵ سانتی‌متر و ارتفاع بلندترین قسمت آن ۱۲ سانتی‌متر است. این كوزه كه در گذشته در خارج از كشور نگهداری می‌شد اكنون در موزه ایران باستان قرار دارد. در قسمت سالم مانده از بدنه آن این جمله ناقص به خط میخی خوانده می‌شود: «… شاه كه برای سرای شاهی درست نمود».
ریتون سربز از جنس طلا – محل نگهداری: موزه‌ی ملی ایران
بشقاب نقره نقش برجسته متعلق به اردشیر اول
این بشقاب كه طول دهانه آن ۲۰ سانتی‌متر است، توسط موزه ایران باستان خریداری و به كشور بازگردانده شد.
بشقاب یا جام نقره به نام اردشیر اول
این جام كه قطر دهانه آن ۲۶/۷ سانتی‌متر است، دارای كتیبه‌ای به خط میخی و به زبان پارسی باستان، به نام اردشیر اول می‌باشد كه ترجمه آن چنین است:
«اردشیر شاه بزرگ، شاه شاهان شاه كشورها پسر خشایارشاه، شاه خشایارشاه پسر داریوش هخامنشی كه این جام سیمین را برای كاخ پادشاهی خود درست كرد.»
این بشقاب در اختیار موزه متروپولیتن نیویورك است.
لوح زرین به نام داریوش دوم
لوح كاملی از طلا به طول ۲۰/۵ و عرض ۱۸/۵ سانتی‌متر كه مشتمل بر ۲۳ سطر به خط میخی و به زبان پارسی باستان می‌باشد. ترجمه این لوح كه در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود، چنین است:
«خدای بزرگی است اهورامزدا كه این زمین را آفرید، كه آن آسمان را آفرید كه مردم را خلق فرمود كه به مردم شادی داد. كه داریوش را شاه نمود. یگانه شاه از میان شاهان بسیار و یگانه فرمانروا از میان فرمانروایان بسیار من. داریوش شاه بزرگ شاه شاهان شاه كشورهایی كه ملت‌های بسیار دارد. شاه این سرزمین بزرگ دوردست پهناور پسر اردشیر شاه. اردشیر پسر خشایارشاه خشایارشاه پسر داریوش شاه همامنشی. داریوش شاه گوید اهورامزدا این كشور را به من عطا فرمود. از مرحمت اهورامزدا من شاه این سرزمین هستم- اهورامزدا مرا و خانه مرا و سلطنتی را كه به من عطا فرموده حفظ كند.»
لوح زرین به نام داریوش دوم
این لوح دارای ابعاد ۳×۱۳ سانتی‌متر است و ترجمه آن چنین می‌باشد:
«خدای بزرگی است اهورامزدا كه بزرگ‌ترین خدایانست كه این سرزمین را آفرید كه آن آسمان را آفرید كه مردم را خلق فرمود كه برای مردم شادی آفرید كه اردشیر را شاه كرد یك شاه از میان شاهان بسیار و یك فرمانروا از میان فرمانروایان بسیار.
اردشیر شاه بزرگ شاه شاهان شاه كشورها، شاه این سرزمین می‌گوید من پسر داریوش داریوش پسر اردشیر شاه، اردشیر پسر خشایارشاه
اردشیر گوید به لطف اهورامزدا من شهریار این سرزمین دور و وسیع هستم اهورامزدا مرا و سلطنتی را كه به من عطا فرموده و خانه مرا حفظ فرماید».
ستونی سنگی مربوط به اردشیر دوم
علاوه بر لوح‌های زرین، قطعه ته ستونی از سنگ دارای نوشته‌ای به نام اردشیر دوم در همدان كشف گردید كه اكنون در انگلستان نگهداری می‌شود و ترجمه آن چنین است:
«می‌گوید اردشیر شاه بزرگ شاه شاهان شاه كشورها شاه این سرزمین پسر داریوش شاه. داریوش پسر اردشیر شاه. اردشیر پسر خشایارشاه و خشایارشاه پسر داریوش شاه، داریوش پسر ویشتاسب هخامنشی این كاخ را به لطف اورمزدا و ناهید و مهر من ساختم اورمزدا و ناهید و مهر را از همه بدی‌ها حفظ فرمایند. و آنچه من ساخته‌ام از گزند و آسیب محفوظ دارند».
و بسیاری اثر ارزشمند دیگر …
نحوه دسترسی
به نظر تاریخ‌نویسان و محققین تپه هگمتانه از مهم‌ترین آثار تاریخی همدان و تاریخ ایران محسوب می‌شود. مسافرینی كه از جاده قزوین- تهران به همدان می‌رسند، قبل از ورود به شهر پس از مشاهده شكوه و هیبت توأم با زیبایی نمونه و بی‌نظیر الوند كوه از دور، اولین منظره‌ای كه توجه آنان را جلب می‌كند، تپه هگمتانه و خانه‌های ساخته شده بر فراز و اطراف آن است.
هگمتانه به معنی محل تجمع می‌باشد و در منابع باستانی به صورت «هگمتانه»، «اكباتان»، «امدانه» و «همدان» ثبت شده است.
آدرس : همدان – خیابان اكباتان
