نارین قلعه میبد یا نارنج قلعه مهمترین و دیدنی‌ترین بنای تاریخی شهرستان میبد است.این قلعه از بناهای مربوط به دوره اشكانی و قبل از اسلام است و در دوران مظفریان تعمیراتی در آن صورت گرفت. اطراف آن خندقی بوده است و نقب‌های زیر آن گاهی تا یك فرسنگ امتداد دارد.در محرم سال ۷۴۴ جنگ سرنوشت سازی كه باعث پیروزی آل مظفر بر چوپانیان گشت در این محل اتفاق افتاده است.مساحت این قلعه ۳ هكتار و بنا در ۷ طبقه و دارای برج و بارو و دربندهای متعدد است و بالای تپه‌ای مسلط بر شهر میبد قرار دارد.قطر پایین‌ترین حصار قلعه كه قسمت بزرگی از آبادی میبد را دربر می‌گرفت، ۵ و در بعضی قسمت‌ها به ۲۰ متر می‌رسیده است.
نارنج قلعه ۴ برج گرد بلند دارد و آنچه امروزه از آن باقی مانده قسمت مركزی آن است و نشانه‌های از برج‌ها و باروها در روستای كوچك(كوشك) از آن باقی است.كوشك یا كوچك نزدیك ترین روستا به دژ بوده است و بیشتر آن را باغ‌ها و قنات‌ها و آسیاب دربر می‌گرفته است.
نارین قلعه میبد یزد بنایی باشكوه متعلق به دوران ساسانی است كه معماری بسیار زیبایی دارد به طوری كه تماشای آن تحسین باستان شناسان و تاریخ دانان را برانگیخته است. زیبایی و جذابیت این بنای قدیمی موجب شده تا نام آن به عنوان یك اثر معماری ارزشمند در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی به ثبت ملی رسیده و در لیست آثار ملی ایران قرار گیرد.
آثار تاریخی استان یزد با شیوه ساخت خود موجب شگفتی هر گردشگر داخلی و خارجی شده و او را به وجد می آورند؛ از جمله آن ها می توان به مسجد جامع یزد، مجموعه امیر چخماق، زندان اسكندر و آتشكده بهرام اشاره كرد. در كنار تمام آثار نام برده شده، نارین قلعه میبد از جذابیت و شیوه معماری خاصی برخوردار است. در این قلعه كه به نارنج قلعه نیز شهرت دارد اصول معماری به شكلی رعایت شده كه آن را به دژی مستحكم و استوار تبدیل كرده است؛ به طوری كه به عنوان اثری بی نظیر برای آیندگان به یادگار مانده است.نارین قلعه ها و یا به عبارتی شهر قلعه ها نوعی تاریخ شهرسازی مصوری هستند كه از دوران باستان برای ما امروزی ها به یادگار مانده اند. نارین قلعه ی میبد نیز بعد از ارگ بم بزرگترین شهر قلعه ی خشتی ایران است كه دارای ساختاری مانند ساختار ارگ بم بوده و به همان اندازه زیبا و جالب است.
تاریخچه بنا
شهر میبد قدمتی بالغ بر چندین هزار سال دارد و بدین خاطر از قدیمی ترین شهرهای ایران به شمار می رود. این در حالی است كه بسیاری از بناهای آن واقعا باارزش اند و به ثبت ملی رسیده اند. در این شهر سكه ای توسط باستان شناسان یافت شده كه به دوران ساسانیان تعلق دارد. این سكه نشان از اهمیت و ارزش شهر میبد در این دوران می دهد. اولین تاریخ دان و تاریخ نویس استان یزد كه در قرن هشتم هجری می زیست بر این اعتقاد بود كه نارین قلعه در زمان حضرت سلیمان بنا شده است. البته او به داستانی راجع به پنهان كردن گنج حضرت سلیمان در این قلعه اكتفا می كند كه مسلما افسانه ای بیش نیست و جنبه تاریخی و علمی ندارد. در این میان كاوشگران در نارین قلعه تكه ای از یك ظرف سفالی را یافته اند كه اطلاعات مهمی راجع به قدمت این بنای تاریخی بیان می كند. آنچه تا حدی بر این سفال قابل رویت است تصویر موجودی است كه نیمه بدن او انسان و نیمه دیگرش حیوان است. تصویری كه شباهت زیادی با تصاویر هزاره سوم قبل از میلاد مسیح دارد و به زمان ایلامی ها بر می گردد.
نارین قلعه در آغاز ظهور اسلام نیز از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار بود به طوری كه می توان از آن تحت عنوان مكانی غیرقابل نفوذ در مقابل دشمنان و بیگانگان یاد كرد؛ دلیل این گفته مشاهده بخش هایی از معماری مربوط به قرن چهارم و پنجم هجری قمری در این مجموعه است. از جمله نكات جالب توجه در مورد نارین قلعه وجود شبكه های زیرزمینی آن است. شبكه هایی كه تردد در آن ها صورت گرفته و معماران این بنا آن ها را برای تهیه آب و غذا و سایر مایحتاج افراد ساكن قلعه طراحی كرده اند. جالب تر اینكه هرگز این شبكه ها به دست هیچ بیگانه ای نیفتاده است. برخی از باستان شناسان، قدمت سكونت در نارین قلعه میبد را حدود ۳ تا ۴ هزار سال قبل از میلاد تخمین زده اند. اگر چنین باشد نارین قلعه از قدیمی ترین نوع تمدن در یزد برخوردار است.
در بخش ها و لایه های زیرین نارین قلعه، دقیقا در قسمت های زیر دیوار شمالی و بخش شاه نشین آثاری از مجموعه ای بسیار ارزشمند یافت شده كه نشان می دهد نارین قلعه روی زمینی بكر و دست نخورده بنا نشده است بلكه بر روی آثار برجای مانده از بنای مهم دیگری احداث گردیده است. دلیل این ادعا آثاری از سوختگی و نیز تعدادی سفال یافت شده مربوط به دوران آهن در زیر سازه بنای یاد شده است؛ بدین ترتیب می توان گفت نارین قلعه طی دوران های مختلف مرمت شده، گسترش یافته و یا حتی از نو ساخته شده است. البته چنین به نظر می رسد كه این عملیات در دوران حكومت آل مظفر به پایان رسیده است.
بیشترین بازسازی ها مربوط به بخش شاه نشین، مردم نشین، برج و باروها و خندق است. البته معماران معتقد هستند در انجام این مرمت ها اصول معماری به درستی رعایت نشده به طوری كه بخش های بازسازی شده از استحكام كافی برخوردار نبوده و بسیار با شتاب و بدون دقت لازم به صورت دیوارهایی به شكل چینه و خشت ساخته شده است.امروزه بخش زیرین نارین قلعه قابل دسترسی نیست اما باستان شناسان بر این باورند این بخش ها متعلق به دوران ساسانیان هستند. دلیل ادعای آن ها مهر و كتیبه پهلوی مربوط به آن است كه با خشت هایی با ابعاد ۱۲*۲۸*۴۲ ساخته شده است.
معماری بنا
نوع معماری به كار رفته در نارین قلعه میبد به صورتی است كه این بنای خشتی زیبا كه در بین گذشتگان به نام دژ دالان نیز شهرت داشته پس از گذشت سال های سال همچنان محكم و استوار بر تپه ای كه بر آن قرار دارد قد بر افراشته است. باستان شناسان و معماران، قدمت این بنای تاریخی را به دوران اشكانیان و دوران قبل از اسلام نسبت داده اند؛ آنان مساحت بخش شاه نشین بنا را بالغ بر ۳ هكتار و در بعضی منابع تنها ۱۵۰۰۰ مترمربع ذكر كرده اند كه به نظر می رسد این عدد به بخش شارستان یعنی بخش مردم نشین، مسجد، حمام و گذرگاه ها و دیگر بخش‌های شهری بنا مربوط می شود. قلعه میبد یك بنای هفت طبقه است و از برج و باروها و دربندهای مختلفی برخوردار است.
از جمله نكات جالب توجه در ساخت این بنای تاریخی، حفر خندقی است كه نقب های زیر آن تا امتداد یك فرسنگ نیز ادامه دارند. این خندق برای دفاع از قلعه در مقابل متجاوزان و بیگانگان لحاظ شده است. نارین قلعه میبد یزد در ابتدای ساخت خود دارای ۴ برج گرد بوده كه ارتفاع زیادی داشتند، اما متاسفانه امروزه تنها بخش مركزی آن ها برجای مانده است. از دیگر نكات ساخت نارین قلعه وجود اتاق های كوچكی در این دژ مستحكم است كه امروزه تنها بخش هایی از آن ها كه به صورت تودرتو و متصل به هم ساخته شده‌اند، قابل مشاهده و دسترسی است و تعداد زیادی از این اتاق ها به دلیل حضور در طبقات زیرین قلعه و خاطر فروریختن راهروها قابل دسترسی نیستند. برخی از كارشناسان معماری معتقدند پی نارین قلعه یك خندق بوده و سپس پنج طبقه آن را كه از خشت و گل است احداث كرده اند. ابعاد خشت هایی كه در ساخت این بنا مورد استفاده قرار گرفته اند با یكدیگر تفاوت دارد؛ این امر نشان دهنده ساخت نارین قلعه در ادوار مختلف تاریخی است. ابعاد برخی از این خشت ها كه احتمالا مربوط به دوران مادهاست، برابر با ۱۰*۲۴*۴۰ سانتیمتر می باشد.
برای این بنا یك تخته پل (یك پل از جنس چوب كه هر زمان لازم باشد بر مكان مورد نظر گذاشته می شود تا عبور و مرور از روی آن صورت گیرد) نیزتعبیه شده است كه با احداث خیابانی در سال ۱۳۴۳ از بین رفته است. این تخته پل در بخش غربی قلعه قرار داشته و احتمالا برای ارتباط آن با شهر بوده است و در مواقع لزوم، بر خندق قرار می گرفته و آن را می پوشانده است. دروازه ورودی قلعه نیز در همان بخش غربی قرار داشته و با دو برج در دو طرف دربند، مسئول محافظت از قلعه بوده است. نكته جالب بعدی در مورد معماری نارین قلعه وجود یك چاه آب بسیار قدیمی با ابعادی برابر با ۱*۳۰*۳۰۱ سانتی متر با شكل هندسی چهارضلعی است.
در واقع نارین قلعه از دو قسمت اصلی برای سكونت و زندگی تشكیل شده است كه این دو قسمت به دو بخش بالایی و پایینی شهرت دارند. متاسفانه در بخش پایینی كه همان بخش شارستان بنا است خرابی های بسیاری صورت گرفته و امروزه تقریبا اثری از آن باقی نمانده است. اما خوشبختانه بخش بالایی از خرابی ها در امان بوده و امروزه برای گردشگران قابل رویت است. در بخش بالایی كه به بخش شاه نشین معروف است، عمارات و مكان هایی در سه طبقه احداث شده است؛ این بخش از دربند سوم شروع و با حركتی حلزونی در بخش شاه نشین، كه به شاه نشین مظفری معروف است، پایان می‌یابد. نور فضاهای سرپوشیده قلعه نیز از طریق سوراخ هایی كه به شكل روزنه در بخش‌های بالایی دیوارها قرار گرفته‌اند تامین می‌شود.
نحوه دسترسی
نارین قلعه میبد در استان یزد، شهرستان میبد، بین جاده ری – كرمان، در ۵۰ كیلومتری شمال غرب شهر یزد و روی تپه ای به ارتفاع ۲۵ متر با شیب كم از قسمت جنوب به شمال واقع شده است. قسمت هایی از قلعه كه در حاشیه های بخش جنوبی شهر قرار گرفته اند بیش از ۲۰ متر نسبت به قسمت هایی كه در بخش شمالی واقع شده اند از ارتفاع بیشتری برخوردار هستند. موقعیت نارین قلعه بر روی این تپه به قدری جالب و هوشمندانه انتخاب شده كه با ایستادن بر بالای آن، می توان به تمام شهر میبد و حتی مناطق اطراف آن مشرف بود؛ موقعیتی كه در زمان خود بسیار مهم و پركاربرد بوده و به اهالی قلعه در دیدبانی و حفاظت از آن تا حد زیادی كمك كرده است.
