در این مطلب می خواهیم همه چیز درباره سنگ تراشی در ایران را مورد بررسی قرار دهیم ، اگر علاقمند به این هنر می باشید با ما همراه باشید .كهن‌ترین آثار معماری جهان اهرام ثلاثه مصر است كه از آثار نیمه‌ی دوم هزاره‌ی سوم قبل از میلاد می‌باشد. این اثر شگفت‌انگیز از سنگ‌های سخت طبیعی با ریشه‌های عمیق و در ابعادی بزرگ و با بهره‌گیری از ملات‌های آهكی در طبقات زیرین و از ملات گچ در قشرهای روئین و رعایت اتصالات و پیوند كامل ساخته شده است. مسلماً نوع جنس و مقاومت مصالح سنگی و نیز نحوه شیب‌داری بنا، باعث ماندگاری و عمر این آثار شده است.
آثار سنگی موجود در جنوب شرقی یونان، به نام دروازه شیران «میس» به حدود ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد تعلق دارند. آثار سنگی دیگری نظیر بنای ستون‌دار «پارتیون» در آتن، یادگاری از سده‌ی چهارم و پنجم قبل از میلاد هستند كه از حدود ۴۶۰ قبل از میلاد به یادگار مانده‌‌اند.
بناهای تخت جمشید كه دارای تالارهای متعدد، به ویژه تالاری به نام تالار صد ستون بوده، از آثار سده‌ی پنجم قبل از میلاد است. در این بنا سنگها در ابعاد بزرگ بر روی یكدیگر و با رعایت پیوندهای اساسی استقرار یافته و ستون‌های بلند آن، همراه با انواع سرستون‌سازی‌ها می‌باشد كه برخی از ستون‌های این بنا حدود ۲ متر ضخامت و ۸۰/۲۱ متر ارتفاع داشتند، كه امروزه قدری از ارتفاع آنها كم شده است . به طوری كه این بنا از زیباترین انواع حجاری و همچنین پیكرتراشی‌ها برخوردار بوده تا جایی كه این بنای عظیم را در شمار ارزنده‌ترین آثار معماری جهان می‌شناسند.
معبد زرتشت واقع در نقش رستم نیز در شمار آثار با ارزش سنگی است كه به صورت مربعی با اضلاع به اندازه ۳۰/۷ متر و ارتفاع ۶۰/۱۱ متر ساخته شده است.
سنگ‌های به كار رفته در این بنا از انواع مقاوم است و با رعایت پیوند دقیق در رج‌های منظم و گونیا تراشیده شده و اجرای اصولی آن حكایت از معماری پیشرفته ایران باستان می‌كند.
در دوره‌ی اشكانیان بناهای طاقی از سنگ مرمر مرسوم شده و در دوره‌ی ساسانیان از وجود سنگ و خشت و آجر در ساختمان بناها استفاده می‌شد. همچنین پاره‌ای از بناها، نظیر آتشكده‌ها و معابد، فقط با مصالح سنگی ساخته شده است.
در بناهای مساجد و مدارس همچنین كاخ‌ها و سایر بناهای دیگری كه در ادوار مختلف اسلامی بنا شده، از سنگ برای پی‌سازی و همچنین ازاره‌سازی به صورت اتصالات منظم و ریشه‌ای تا ارتفاعی قابل توجه، استفاده شده و نیز فضای داخلی و خارجی بناها با سنگ‌های مقاوم مفروش شده و به طور كلی از سنگ به شكل‌های مختلف در دوران اسلامی در بناها بهره كافی برده شده است.
از سنگ مرمر شفاف به عنوان شیشه و وسیله‌ای برای رسانیدن نور به شبستان‌های مساجد و حمام‌های عمومی استفاده شده است. مانند شبستان زمستانی مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع یزد و حمام گنجعلی‌خان كرمان و بسیاری دیگر.
در عصر زندیه و قاجاریه از وجود سنگ برای ستون‌های باربر در بناهای مساجد عمومی و بزرگ و برای ستون‌های پیش ایوان و موارد مشابه استفاده می‌شد.
آثار هنری سنگی (حجاری)
شكل دادن و نقش‌پردازی سنگ به روش‌های برش، تراش خراش و تلفیقی، به منظور ساخت و تزئین اشیاء با ابزارهای مختلف را «حجاری» می‌گویند.سنگها كه پوسته‌ی سخت و جامد زمین را تشكیل داده‌اند، توده‌ی اصلی كانی‌ها را نیز به وجود آورده‌‌اند. سنگها به دلیل برخوردار بودن از ویژگی‌های سختی، مقاومت، دوام و فراوانی در طبیعت، به عنوان ماده اولیه‌ی تولید گروهی از آثار صنایع دستی ایران به شمار می‌روند.سنگها بسیار متنوع‌اند و هر كدام با توجه به شكل و جنس خود برای كاربرد خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرند. ویژگی هر سنگ از روی استحكام، رنگ، شفافیت، رگه، سختی و شكست آن مشخص می‌شود.جدا شدن و گسیخته شدن تكه‌هایی از سنگها در امتداد سطوح معین و صاف بر اثر ضربه یا فشار وارده را «شكست» یا «رخ سنگ» گویند.
سنگها با توجه به عناصر موجود در آنها رنگ‌های متنوع و ثابتی دارند. آثار هنری سنگی، «خود رنگ» هستند و نیازی به رنگ زدن ندارند، تنها گاهی، با توجه به فرسایش و آلودگی با مواد مختلف، كدر خواهند شد كه با سایش سطحی، شفافیت و درخشندگی خود را باز می‌یابند. سنگها، به دلیل تراكم بافت ساختمانیشان، رنگ‌‌پذیر نیستند ولی سطح آنها را می‌توان با مواد رنگی رنگ كرد (كه البته پایدار نیست). طیف رنگ‌هایی كه در سنگها مشاهده می‌شود شامل: سیاه، سفید، شیری، زرد، نخودی، خاكستری، صورتی، بنفش، زرشكی، عنابی، فیروزه‌ای، سبز، لاجوردی، قهوه‌ای، یشمی و آجری است.
انواع سنگ
سنگ از نظر شكل ظاهری دارای تنوع فراوان است، اما از نظر كلی سنگها را می‌توان به سه دسته تقسیم كرد كه تمام آنها از مجموعه ذرات و مواد متبلور و فشرده تشكیل می‌شوند.
الف) سنگ‌های آذرین یا آتشفشانی
ب) سنگ‌های رسوبی، رُسی
ج) سنگ‌های دگرگونی
الف) سنگ‌های آذرین- مبدأ این سنگها در عمق زمین بوده كه بر اثر تغییرات ارضی این سنگها از درون زمین خارج شده و به نام سنگ‌های خروجی نیز معروف شدهاند . این گونه سنگها سه دسته‌‌اند.
١. سنگ‌های بلوری – این دسته سنگها از دانه‌های بلوری و متبلور تشكیل شده، جنس آنها سخت و مقاوم می‌باشد. در این دسته می‌توان به سنگ گرافیت و هم‌جنس و هم‌مانند آن كه سختی آن بسیار مشهود است، اشاره كرد. در ادب فارسی آن را سنگ خارا می‌گویند و از دوران باستان در ساختمان‌های سنگی نظیر معبد آناهیتا كاربرد داشته است.
٢. سنگ‌های دانه بلوری – تركیب خمیرگونه این سنگها به صورت دانه، دانه سرد و مقاوم شده است. در انواع این دسته می‌توان سنگ‌های «پرفیو گرانیت» را جستجو كرد. جنس این سنگ سخت و مقاوم است و وزن مخصوص آن زیاد می‌باشد.
۳. سنگ‌های آتشفشانی – در اثر جابه‌جایی تركیبات سنگی و خمیرگونه زمین در موقع پرتاب از قعر زمین به فوریت سرد و منجمد می‌گردد. به همین دلیل، حالت بلورهای دانه‌ای در این سنگها بسیار كم و ناچیز می‌باشد. برخی از این دسته به صورت كف باد، پوكه سنگ یا شیشه گونه به وجود می‌آید.
به طور كلی جنس سنگ‌های آذرین و خانواده آنها سخت بوده و تراش در آنها به دشواری انجام می‌گیرد. از این رو مصرف آنها در ساختمان كم است. برخی از این سنگها در بناهای تاریخی و همچنین برای پل و تونل‌سازی، و پله‌های ساختمان‌های عمومی یا به عنوان سنگ ازاره به صورت ریشه‌دار و موارد دیگر مصرف می‌گردد جنس شیمیایی این سنگها اغلب سیلیسی بوده و مقاومت آنها در مقابل فشار از همه طرف یكسان می‌باشد. به علت سختی نوع آنها، تراش و حجاری بر روی آنها به كندی صورت می‌گیرد. به خاطر همین ویژگی از این گونه سنگ در اماكنی استفاده می‌شود كه در معرض سایش باشند. به طور كلی تغییر‌پذیری آنها بسیار كم و عمر آنها بسیار زیاد می‌باشد. ب) سنگ‌های رسوبی ته‌نشین – این سنگها از روی هم خوابیدن رسوبات در آب دریاها یا رودخانه‌ها و آبرفت‌ها به وجود آمده و نوع آنها از چگونگی غلطیدن دانه‌های ریز و درشت بر روی یكدیگر تعیین می‌شود.
جنس این سنگ‌های قرمز رنگ از نوع آذرین بوده و كار با آن بسیار ساده و اهمیت آنها در ساختمان زیاد می‌باشد. از نظر تركیبات شیمیایی این سنگها یا از دسته كربناتی «سنگ آهك» و یا از نوع سولفاتی «سنگ گچ» هستند. اهمیت این‌گونه سنگها از لحاظ شكل ظاهری و استحكام آنها مشخص می‌گردد.
ج) سنگ‌های دگرگونی – این گونه سنگها، از دسته سنگ‌های آذرین هستند كه در اثر حرارت و فشار به شكل جدیدی دگرگونی در آنها پدید آمده، به وجود آمده‌اند به همین نام نیز مشهور شدهاند. بدیهی است دگرگونی این سنگها هم بر اثر فشار و هم از گرمای زیاد بر سنگ‌های آذرین نیز حاصل می‌گردد.
در مواردی بر سنگ‌های ته نشسته عمل دگرگونی انجام می‌شود كه این دسته به سنگ‌های ته‌نشین دگرگونی موسوم می‌باشند. كاربرد این سنگها در ساختمان فراوان است.
انواع مرمرها از این دسته هستند.
شناخت سنگها
سنگها به سه طریق، یعنی شكل ظاهری، درجه سختی و رنگ آنها شناسایی می‌شوند.شناخت سنگ از نظر شكل ظاهری – تشخیص نوع سنگ از نظر شكل ظاهری احتیاج به تجربه زیاد داشته و لذا فقط به وسیله خبرگان و سنگ‌شناسان به درستی ممكن است.
شناخت سنگ از نظر سختی و استقامت – سنگها از نظر سختی به ۱۰ درجه تقسیم می‌شوند:
۱. سنگ‌هایی كه در زیر فشار ملایم ساییده می‌شوند، مانند گوگرد.
۲. سنگ‌هایی كه با ناخن خط بر می‌دارند، مانند سنگ گچ.
۳. سنگ‌هایی كه با تیغه‌ی چاقو خراشیده می‌شوند، مانند سنگ آهك.
۴. سنگ‌هایی كه با تیغه‌ی چاقو به سختی خراش بر می‌دارند، مانند انواع تراورتن‌ها.
۵. سنگ زمرد تیغه‌ی چاقو بر این سنگ هیچ‌گونه اثری نمی‌گذارد.
۶. سنگ‌های كه به وسیله‌ی شیشه می‌توان بر سطح آنها خراش وارد كرد، مانند فلدسپات‌ها.
۷. سنگ كوارتز: این سنگ می‌تواند سطح شیشه را بخراشاند.
۸. سنگ عقیق: این سنگ روی شیشه خراش می‌گذارد.
۹. سنگ یاقوت: این سنگ به راحتی روی شیشه خراش وارد می‌كند.
۱۰. سنگ الماس: سخت‌ترین نوع سنگ است كه فقط با خود این سنگ می‌توان آن را خراش داد. برش شیشه‌های قطور با الماس به راحتی انجام می‌گیرد.
شناخت سنگها از نظر رنگ – شناخت سنگها از روی رنگ به دو دسته انجام می‌گیرد:
۱. جلای سنگها – سنگ‌هایی كه دارای جلای فلزی باشند، این جلا ممكن است به صورت قطعات بزرگ یا ریز باشد. مانند سنگ طلا و سنگ مس و سنگ آهن، این سنگها دارای املاح فلزی هستند.
۲. رنگ مات – به طوری كه مشخص است این سنگها دارای رنگی كبود و مات و در وضعیتی متفاوت می‌باشد، مانند گوگرد و اكسید آبدار آهن «لیمونیت» و انواع سنگ‌های سیاه.
در بعضی موارد شناخت از نظر رنگ می‌تواند به سه شكل انجام شود. «جلا، مات، بی‌رنگ» در نوع بی‌رنگ می‌توان سنگ‌هایی مانند سنگ گچ، سنگ آهك و سنگ نمك بلوری را ذكر كرد.
معادن سنگ ایران – به علت اینكه ایران كشوری كوهستانی است، انواع سنگ‌های مختلف در آن به وفور یافت می‌شود . ضمناً به سبب جابه‌جایی آب اقیانوس و دریا، انواع سنگ‌های رسوبی و آهكی و آتشفشانی و دگرگونی در آن یافت شده كه اغلب این سنگها برای استفاده در ساختمان به ویژه نماسازی‌ها مناسب هستند كه برخی از آنها نیز به خارج از كشور صادر می‌گردد.
• سنگ تراورتن
این سنگ سفید رنگ است جنس آن آهكی و در رنگ‌های زرد و گردویی نیز یافت می‌شود. اغلب این سنگها دارای رگه‌های كم‌رنگ هستند. مقاومت این سنگها متوسط است و در نماسازی‌های مختلف و در فرش كف‌ها و پله‌های ساختمان استفاده می‌شود. معادن این سنگ در اكثر نقاط ایران وجود دارد و نوع مرغوب آن در محلات، قم و مشهد می‌باشد. نوعی از این سنگ دارای رنگ قرمز می‌باشد كه معدن آن در سردار شهر از توابع آذرشهر آذربایجان است. این سنگ، سنگی صادراتی و بسیار مرغوب است.
• سنگ مرمریت
رنگ این سنگ سفید است و جنس آن آهكی می‌باشد . دارای رگه‌ها و یا دانه‌هایی است. در برخی از آنها گوش ماهی نیز دیده می‌شود و به رنگ‌های لیمویی و صورتی خوش‌رنگ نیز یافت می‌شود.
• سنگ مهره
معدن این سنگ در كوه مهر واقع در آذربایجان می‌باشد. رنگ آن صورتی و از آن در نماسازی‌ها استفاده می‌شود.
• سنگ جگری
این سنگ دارای رگه‌های زیبا و در مواردی دانه‌های سفید رنگ بوده و جنس آن سخت و دارای مقاومت زیاد است. این سنگ دارای معادن پراكنده می‌باشد. نوع مرغوب آن در خرم آباد و سنندج یافت می‌شود و از آن برای ازاره‌سازی، نماسازی‌ها و همچنین در كف پله‌ها و كف‌پوش‌ها استفاده می‌شود.
• سنگ مرمر
این سنگ در انواع گوناگون یافت می‌شود. نوعی سنگ مرمر مشهد دارای رگه‌های رنگین و زیبا بوده و در نماسازی و كف‌پوش‌ها از آن استفاده‌ی زیاد می‌گردد. از وجود پلاك این سنگ در ازاره‌سازی‌ها و همچنین كف‌پوش رواق‌های بارگاه حضرت امام رضا (ع) به صورت معرق سنگ بسیار استفاده شده است.
مرمر كردستان دارای رنگی سفید همراه با رگه‌های سفیدتر از رنگ خود سنگ می‌باشد. سنگ مرمر اصفهان و محلات نیز مرغوب است. سنگ مرمر قم و كرمان نیز جالب و دارای شهرت زیاد می‌باشد. به طور كلی بهترین و شفاف‌ترین نوع مرمرها را می‌توان در یزد جستجو كرد. از این سنگ در قدیم به صورت تراش، مانند صفحه‌ای جهت نوررسانی نیز استفاده شده است.
در بناهای قدیمی از مرمرهای یاد شده جهت نماسازی‌های داخلی و به خصوص خارجی به صورت سنگ‌های ریشه‌دار استفاده شده، امروزه از آن به شكل سنگ پلاك جهت نماسازی‌ها و كف‌پوش‌ها و پله‌ها استفاده می‌گردد.
• سنگ خاكستری – این سنگ با رگه‌های سیاه همراه بوده، دارای نوع دیگری به شكل ابری نیز می‌باشد. معدن نوع اول در همدان و معدن نوع دوم در مشهد است. این سنگ به صورت سنگ ریشه‌دار و همچنین پلاك در نماسازی‌ها به كار می‌رود. در مشهد این سنگ به نام سنگ «خلج» مشهور است.
• سنگ سیاه – این سنگ به صورت رگه‌دار است كه به صورت تیشه‌ای و ریشه‌دار برای ازاره‌سازی‌ها و به صورت پلاك در نما و به شكل صیقلی در كف‌پوش‌ها و نماسازی‌های خاص مصرف می‌شود. معدن این سنگ در كوه بی‌بی شهربانو در ولی‌آباد از توابع قم قرار دارد. این سنگ دارای نوعی مرغوب و بدون رگه نیز هست كه به نام سنگ قره چمن معروف می‌باشد. مقاومت این سنگ زیاد و قیمت آن گران و نوع آن عالی است.
• سنگ داغون – این سنگ دارای مقاومت فراوان است. جنس آن سخت و در مقابل سرما و یخبندان بسیار مقاوم می‌باشد. از این سنگ بیشتر به صورت ریشه‌دار استفاده می‌شود و معدن آن در قم است.
• سنگ توف – این نوع سنگ به علت مقاومت زیادی كه دارد، بیشتر در ساخت دیوار مورد استفاده قرار می‌گیرد. سنگ توف سازش زیادی با انواع ملات ندارد.
• سنگ گچ – سنگ گچ مصرف داخلی ساختمان را دارد، زیرا در مقابل رطوبت هوا و برف و باران مقاومت كمتری از خود نشان می‌دهد.
• سنگ آهك – سنگ آهك یا كربنات كلسیم نوعی سنگ رسوبی است كه پس از پخته شدن در ۹۰۰ درجه‌ی سانتی‌گراد به آهك تبدیل می‌شود.
علاوه بر سنگ‌های مذكور، سنگ‌های قهوه‌ای، سبز، زرد در ایران نیز یافت شده كه رنگ بعضی از آنها بسیار جالب است و به خارج نیز صادر می‌گردد. از خرده سنگ‌های مذكور به شكل نمره‌‌‌‌بندی در ساخت موزاییك جهت كف فرش‌ها و سایر موارد استفاده می‌شود.
مواد و مصالح در سنگ‌تراشی
انواع سنگها از مواد و مصالح سنگ‌تراشی هستند كه عبارت اند از:
• سنگ‌های قیمتی مانند: الماس، زمرد، یاقوت، زبرجد و … .
• سنگ‌های نیمه قیمتی مانند: فیروزه، عقیق، مروارید، لاجورد، كهربا و … .
• سنگ‌های ابزاری مانند: مرمر، تراورتن، گرانیت، بازالت و… .
• سنگ‌های ساختمانی مانند: سنگ چینی، گرانیت، مرمریت، تراورتن، سنگ ماسه و … .
از دیگر مواد و مصالح سنگ‌تراشی می‌توان به انواع چسب سنگ، سیمان، بتونه، كاغذ كالك، روغن و آب اشاره كرد.
بزارهای سنگ‌تراشی
در گذشته برای ساخت و تزئین آثار هنری سنگی از ابزارهای دستی مختلف، مانند انواع قلم، چكش، پتك، سوهان، سنباده و … استفاده می‌شده است، ولی امروزه با به كارگیری فناوری جدید، بیشتر از تجهیزاتی مانند سنگ‌بُرها و سنگ‌تراش‌های ماشینی بهره می‌گیرند. همچنین از ابزارهای اندازه‌گیری مانند خط‌كش و گونیا و وسایل ایمنی نیز استفاده می‌شود. مهمترین ابزارهای سنگ‌تراشی عبارت‌اند از:
• چكش – چكش‌ها از جنس فولاد هستند و در اندازه‌های مختلفی وجود دارند.
• قلم – قلم نقّاری كه از فولاد خشك ساخته می‌شوند و بلندی آنها در حدود ۱۵ سانتی‌متر است. انواع قلم‌ها عبارت‌اند از: قلم درشت، قلم میان تهی، قلم دَم قاشقی، قلم شانه و قلم نوك تیز.
• سوهان – سوهان‌ها با توجه به كاربردشان اینها هستند: سوهان‌های خم شده‌ی نیم‌رخی، سوهان باریك، سوهان دُم موشی و سوهان دو سر صاف.
• كاغذ سمباده – كه برای صیقل دادن به كار می‌رود.
هنر حجاری
هنر حجاری از بدو تولد بشر و نیز از همان روزگار زندگی غارنشینی بر روی زمین وجود داشته است. از همان آغاز كه بشر برای بیان منظور خود، دست به دامان نقاشی روی دیوارهای غار شد، نقوشی را نیز كنده كاری و برجسته كاری نمود.حجاری یعنی بیرون آوردن یك اثر هنری ظریف، از دل یك تخته سنگ زمخت بی‌جان. هنر حجاری در تخت جمشید بیانگر یك فلسفه و مفهوم خاص بوده و شاید مهمترین علت هنر دانستن آن وجود همین امر باشد. برای مثال طرح نقش برجسته نبرد شیر و گاو خود به تنهایی بیانگر یك اسطوره و یك فلسفه عمیق است.
سنگ‌تراش
سنگ‌تراش یكی از كهن‌ترین و قابل احترام‌ترین پیشه‌های ایران است. چون شغل سنگ‌تراش كم و بیش مستقل است ترجیح می‌دهد كه با استاد معمار پیمان ببندد. او در محل ساختمان كار می‌كند زیرا بسیاری از سنگها را باید به تدریج كه ساختمان بالا می‌آید به همان نسبت تراش دهد.
حجار كیست؟
اگر كار سنگ‌تراش نسبتا خام است همكار وی حجار (نقار) كتیبه‌های سنگی بسیار ظریف و حجاری تزیینی دقیقی به نام قلمزنی یا حجاری ظریفه یا منبت‌كاری روی سنگ انجام می‌دهد كه به كار مسجدها، آرامگاه مردمان سرشناس و دیوارهای ساختمان‌های مهم می‌خورد. حجار صاحب هنر و صنعتی است كه پیكارهای دیوارهای كاخ‌های هخامنشیان در تخت جمشید را خلق نموده است.
تاریخچه حجاری در دنیا
بشر اولیه پیش از كشف آهن و مس، سنگ را كشف كرده و توانست با حكاكی كردن بر سطح آن، به بیان عقاید و افكار خویش بپردازد.
در گور ملكه پوبائی واقع در «اور» متعلق به نخستین دودمان سومری، سال ۲۴۰۰ تا ۲۳۰۰ قبل از میلاد، ظروفی با حكاكی‌های ظریف از سنگ سبز رنگی كه خاستگاهش ناشناخته بود پیدا شد. در «كولی» واقع در «هرپا» در وادی سند نیز اشیایی همانند این ظروف به دست آمد و شبكه پُر دامنه بازرگانی اوائل سه هزاره پیش از میلاد آشكار گشت. در آغاز فرض بر آن بود كه اصل این سنگها بلوچستان است.
ریشه‌یابی حجاری در ایران
در سال ۱۹۷۰ در تپه یحیی واقع در كرمان كارگاه‌های سنگ تراشان از زیر خاك بیرون آمد كه آثار حجاری ناتمام یا ویرانه پوشیده شده بود؛ سپس در نزدیكی آن، در شهداد، معادن متروك پیش از تاریخ پیدا شد.
آزمایش‌های فیزیكی و شیمیایی تأكید كرد كه سنگ یاد شده از همان جنس سنگ اور و هرپا است. در حفاری‌های تپه یحیی، بتی سنگی به دست آمد كه پیشینه عمر این صنعت را تا سال ۴۵۰۰ پیش از میلاد نشان می‌دهد. این سنگ سبز را هنوز از این منطقه استخراج می‌كنند و به مشهد می‌فرستند و بدین سان رشته پیوسته هفت هزار سال تاریخ این صنعت محلی را گسستگی ایمن می‌دارند. ایران سرزمین سنگ است و منابع سرشاری از انواع سنگها دارد، همچون مرمر وسنگ گندمی وسنگ سیاه بكار رفته در تخت جمشید و یش یزدی و سنگ سماق و سنگ آهكی و سنگ میكا. به رغم این فراوانی، سنگ در معماری و هنر ایران، پایگاه فرعی داشته است. شاید شكل‌پذیری گل سفال، با ذوق ایرانی سازگارتر در می‌آید.
در هنر ایرانی آثار سنگ‌تراشی بالنسبه اندك است، به استثنای تخت جمشید و نقش‌های برجسته و پرشكوه آن. از تخت جمشید بیش از ششصد ظرف و افزار سنگی به دست آمده كه بیشتر آنها از سنگ خاكستری ولی برخی نیز از سنگ لاجوردی ساخته شدهاند. كنده كاری به روی بلور نیز صورت می‌گرفته كه آثار زیبایی آن از زمان هخامنشیان و حتی از زمان‌های اخیر تا سده هفدهم در دست است. یشم را در دوره‌های گسترش روابط با چین به ویژه در سده چهاردهم تا هفدهم حكاكی می‌كردند.
یك سپر یشم از نوع آثار پیش از دوره «هان» Han، یعنی در حدود سال هفتصد پیش از میلاد در گیلان پیدا شده است. در روزگاران پیش از هخامنشیان تا زمان ساسانیان، نظر قربانی‌های سنگی رواج عام داشت.
امروزه در مركز اصلی سنگ‌تراشی، مشهد و قم هستند و این هنر صنعت از خطه فارس رخت بربسته و دیگر شاید معدود كسانی باشند كه در عرصه سنگ‌تراشی و حكاكی سنگ در فارس فعالیت نمایند. در مشهد سنگ نرم، تركیبی است از تالك و میكا و چون صیقل بخورد، سایه سبز رنگ بر آن می‌افتند. برای كارهای ظریف‌تر، سنگ سبز كرمان را وارد می‌كنند ولی این سنگی گران‌تر است و سختی‌اش بر هزینه كار به روی آن می‌افزاید. از سنگ مشهدی برای ساختن ظرف‌های تزیینی حكاكی شده مخصوص سوغات مسافران داخلی استفاده می‌كنند. در قم، مرمر را در هنری كه نشانه ادامه آشكار سنت ظروف مرمری بین‌النهرین و شوش و تپه حصار است بكار می‌برند.
تخت جمشید؛ تمثال بی‌بدیل حجاری در دنیا
كشور ایران ایجاد یك حكومت مركزی و تشكیل شاهنشاهی را مدیون هخامنشی‌ها است. هنر ایران در دوران هخامنشی هنر شاهی بود و در پایتخت شاهنشاهان همراه با سرنوشت شاهنشاهی ایران ایام می‌گذراند. تخت جمشید را می‌توان مشهور‌ترین مجموعه از دوران باستان در ایران باستان در ایران به شمار آورد كه در سطح جهانی نیز كاملا شناخته شده است. یكی از ویژگی‌های این مجموعه این است كه پیش و پس از آن، مجموعه‌ای با آن عظمت در تاریخ ایران ساخته نشده و هنوز هم منحصر به فرد است.
مجموعه كاخ‌های زیبای تخت جمشید با بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت، بدون تردید از لحاظ كمیت و كیفیت هنری و معماری بخصوص صنعت پیكرتراشی و حجاری از مهمترین آثار و محوطه‌های تاریخی ایران، بلكه جهان به شمار می‌آید.
تخت جمشید را با بیش از ۳۰۰۰ نقش، می‌توان محصول مشترك هنرمندانی با اندیشه‌های مختلف دانست كه به قول ظریفی شاید اولین بار در تاریخ بشر، ذوق سرشار و بیكران واراده استوار آنها در این نقطه از جهان بهم رسیده و مجموعه بی‌همتایی را به منصه ظهور رساندند كه امروزه پایه و بنیان «هنر و معماری هخامنشی» نامیده می‌شود.
مدت زمان حكاكی نقوش در تخت جمشید
به عنوان یك تخمین تقریبی، بین سه تا شش روز صرف می‌شده است تا سر یكی از كوچكترین نقش‌ها حك شود و حداقل دو برابر این زمان برای حكاكی سر یكی از بزرگترین پیكره‌ها صرف می‌شده است.
سه استاد بنای سنگ كار سه ماه برای تكمیل كردن یك ته ستون آپادانا پس از آنكه تكه سنگ بریده شده و به محل حمل می‌شد، وقت صرف می‌كرده‌اند.
ابزارهای سنگ‌تراشی در تخت جمشید
روش‌های حكاكی را می‌توان به بهترین وجه بر روی بخش‌های ناتمام نقوش برجسته مشاهده كرد. و تقریبا هر مرحله از كار می‌تواند در جایی در تخت جمشید مورد شناسایی قرار گیرد. ابزارهای آهنی، چه كلنگ و چكش (با دسته افقی) یا قلم سرتیز و اسكنه (كه با پتك چوبی به آن ضربه می‌زنند) مورد استفاده قرار گرفت.
هر یك از این دو گروه را می‌توان به ابزارهای سرتیز، لبه‌دار و نوع دندانه‌دار از هر اندازه و وزنی تقسیم كرد. كلنگ سنگین برای سنگ‌تراشی و شكل دادن ابتدایی با توجه به اینكه تكه سنگی كه بایستی برداشته شود به چه اندازه است با ضربه عمودی و یا ضربه سریع و لب شكن مورد استفاده قرار می‌گرفت. مرحله بعدی احتمالا استفاده از قلم‌های تخت و پتك چوبی بوده است. برای تهیه یك سطح صاف معمولا از چكش لبه‌دار و به طور عمودی‌تر و شاید با گذشت زمان، از چكش دندانه‌دار استفاده می‌شده است. پس از آن به طور پی در پی چكش‌های ظریف‌تر همراه با استفاده از قلم‌های لبه‌دار به كار می‌رفته است. در جزئیات از قلم‌ها و اسكنه‌های لبه‌دار تخت و باریك استفاده می‌شده است. آخرین مرحله صاف كردن سطوح به وسیله مواد ساینده از درجات مختلف و آب بوده، و سرانجام برای زدودن خراش‌های باقی مانده، از عمل سایش با مالیدن سنگ با همان درجه سختی یا سرب یا چرمی كه احتمالا پوست كوسه بوده استفاده می‌شده پس از آن نقوش برجسته رنگ می‌شدند.
بعضی از حجاری‌های برجسته و سرستون‌ها با سنگ‌های رنگی یا فلز ترصیع شدهاند و یا با برگه و ورقه طلایی تزئین گشته‌اند. بر روی پیكره شاه در كاخ داریوش، كاخ خشایارشاه و ساختمان مركزی تاج و بعضی از جواهرها در سنگ كار گذاشته شدهاند.
آشنایی با حجاری امروزی
حجاری بر چند نوع است:
۱. نقش‌های كتیبه؛ مانند خط‌ها، برجسته، حكاكی برجسته، حكاكی گونیا كه دارای زاویه قائمه است، و حكاكی پاتوپا كه زاویه آن شكل است.
۲. نقش‌های گره؛ شامل انواع گره، نقوش اسلیمی، گل و برگ، گل و مرغ و نقوش تخت جمشیدی می‌باشد.
۳. كارهای سنتی؛ شامل محراب ساختن است كه تمامی تكنیك‌ها و نقوش حجاری فوق را در برمی‌گیرد.
۴. كارهای سفت كاری؛ ستون‌ها، زیرستون، نرده و…
۵. سنگ‌های مولون یا روستایی؛ كه به صورت نامنظم در اثر كار گذاشته شده و از سخت‌ترین نمونه‌های كارهای سنگی است.
شیوه حجاری
در قدیم سنگ‌های لاشه و كلوخ را برای حجاری به كارگاه می‌آوردند و با ابزاری سنگین مانند كلنگ یا كنر، سطح سنگها را صاف می‌كردند تا برای استفاده مناسب شود.ابتدا طرح مورد نظر را انتخاب كرده، سپس سنگ متناسب با آن طرح را مشخص می‌نمایند و در مرحله سوم طرح را به وسیله كاربن بر روی سطح كار منتقل می‌نمایند.شیوه انتقال طرح بر روی اثر به چند شكل است. در قدیم با گرته طرح را بر روی آن اجرا می‌كردند. به این ترتیب كه ابتدا بر روی خطوط مرزی طرح، سطح كاغذ را سوراخ زده و بر روی آن گرته می‌ریزند. به این صورت طرح بر روی سنگ اجرا می‌شود. اما امروزه به دلیل تمیزتر ارائه شدن اثر، طرح را به وسیله كاربن بر روی سطح كار منتقل می‌نمایند.
الف) ابزارهای سنگ‌تراشی
انواع ابزارهای سنگ‌تراشی شامل چكش سنگین، تیشه (شامل تیشه گركی، سقطی و ریز)، انواع قلم‌ها، گونیا، متر و پرگار است.
دستگاه‌های سنگ‌تراشی در اساس، مانند مته‌های آتشی ابتدایی است اما اكنون دستگاه‌های موتوری كم كم معمول می‌شود. این دستگاه‌ها به ویژه برای ساختن دیزل‌های بدون دسته و كاسه، و در قم، برای ساختن گلدان و میله‌های نرده و طارمی مناسب‌اند.
ب) ابزارهای حجاری
انواع قلم‌های نقاری «آهنگری»، پرگار، و دیگر ابزارهای هندسی است. انواع ابزارهای برقی نیز شامل انواع فرز و دریل می‌باشد.
سنگ‌های رایج در حجاری از نمونه سنگ‌های رایج در حجاری می‌توان به سنگ‌های چینی، سنگ مرمر و سنگ ارسنجانی اشاره كرد.
سنگ‌های نجیب یا جواهرات
در سنگ‌های نجیب، قبل از هر چیز انسان تحت تأثیر عمیق عظمت آفرینش خالق طبیعت قرار می‌گیرد و احساسات و ارتباطی بزرگ نسبت به این سنگها پیدا می‌كند. تمامی انسان‌ها به هر دین و شریعتی كه اعتقاد داشتند به طریقی با این سنگها در ارتباط بوده‌اند.
اكنون ما با تعجب زیاد توأم با تفكر به خلوص و صافی در رنگ‌های زیبا و باشكوه این سنگها، به آثار جادویی و غافلگیرانه نور در آنها نظر می‌افكنیم. نور كه یكی از عناصر مهم در زندگی بشر است در این سنگها به زیباترین وجه ظاهر می‌شود و آنچه كه ما در این جا به این سنگها نام نجیب اطلاق می‌كنیم به معنای آن است كه در طبیعت به ندرت یافت می‌شوند. سختی زیاد و خاص این سنگها نه تنها، آنها را فناناپذیر ساخته بلكه به این طریق رویای ابدیت را در ذهن ما بیدار می‌سازد و در واقع ارزش واقعی آنها نیز به خاطر همین ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد آنان است. بدین ترتیب می‌توان این سنگها را به عنوان ثروت و كالایی گرانبها محسوب نمود كه برای صاحبان و مالكان آنها از هر چیز با اهمیت‌تر بوده و از نظر تزئینی با ارزشند.
رنگ سنگ‌های نجیب یا گوهرها، نسبت به پدیده‌های زیبای دیگر آن، در درجه اول اهمیت قرار می‌گیرد. در اكثر حالات، این رنگ مربوط به خود سنگ است و به صورت شفاف یا نیمه شفاف دیده می‌شود و در حالات خاص نیز، رنگ آنها مربوط به پدیده‌های نوری در سنگ است كه از آن جمله بازی رنگ در اپال، آشكار شدن نور در سنگ ماه (Moon Stone)، رنگ سطح در لابرادوریت و یا پدیده‌های نوری جذبی در یاقوت قرمز ستاره‌ای و یاقوت كبود ستاره‌ای و چشم گربه‌ای (عین الحور) را نام برد كه در دو مورد اول بر روی سطح تراش داده شده به شكل ستاره و در مورد سوم به شكل چشم گربه دیده می‌شود. بدون هیچ تعصبی باید اقرار كرد كه انسان با توجه به احساس خود به این معجزات طبیعی توجه داشته و بنا به ذوق و سلیقه و علاقه خود نوع خاصی از این سنگها را دوست داشته است به عنوان مثال یكی به الماس علاقه دارد و دیگری به یاقوت و یا زمرد، عشق می‌ورزد و هیچ‌كس از علت این تفاوت سلیقه‌ها اطلاعی ندارد كه چرا چنین است. این امر بستگی به احساسات درونی هر فرد داشته و این احساسات در هر شخصی منحصر به فرد است. از طرف دیگر، از جنبه مسائل روحی و معنوی نیز، سنگ‌های نجیب ارزش زیادی دارند، گوهر با جواهر با جذابیت ویژه‌ای كه دارد و نیز قیمت زیاد آن، لذت فوق‌العاده‌ای را به مالكان آن می‌بخشد.
چرا كه جذابیت و زیبایی جواهرات و نیز قیمت زیاد آنها وسیله‌ای خوشایند و مورد استقبال می‌باشد. در روزگاران گذشته برای انسان، لذت‌های مصنوعی هنوز به صورت كنونی عادت نشده بود و پیدایش سنگ نجیب با گوهرها به ندرت اتفاق می‌افتاد ولی امروزه، انسان عصر صنعت و ماشین برخوردار از این احساسات ابتدایی است.
با این همه، دلایل زیادی وجود دارد كه انسان هنوز، ارتباطش را با جواهرات حفظ كرده است و این مورد، همان ارزش برتر آن نسبت به پول است. معمولا انسان علاقه دارد در جایی یا برای چیزی سرمایه گذاری كند كه حتی‌الامكان ارزش و قیمت آن نه تنها ثابت بماند بلكه روز به روز فزونی یابد و یا برای چیزی سرمایه گذاری كند كه در فضای بسیار كوچك بتوان از آن نگهداری كرد و از آن گذشته، در مجالس جلوه داشته باشد و در سوداگری‌ها به دارنده‌اش جلال و شكوه ببخشد. این قبیل خودنمایی‌ها در انسان از پیش وجود داشته و باعث شده كه او پول خود را صرف خرید این جواهرات بكند و برای جلوه و خودنمایی به دیگران آن را زیب و زیور خود كند. صرف نظر از دیدگاه مادی، این سنگها برای انسان پر ارزش بوده است و آن را یك چیز مافوق طبیعت و فوق تصور فرض می‌كرده و به یك دنیای فرامادی و روحی مرتبط می‌دانسته است.
در چنین برهه‌ای از زمان انسان برای فرار از ترس به دامن این جواهرات پناه برده و آن را مأمن و پناهگاه خود قرار می‌داده و گاهی بر سر آن قسم یاد كرده و گاهی آن را به عنوان یك معبود می‌پرستیده و برای شفا و درمان بیماری‌های لاعلاج خود از آن كمك می‌طلبیده است و انسان‌های مجذوب این جواهرات، آنها را به عنوان عاملی نگهدارنده از شر شیطان و باطل كننده سحر و جادو، همیشه همراه خود داشته‌اند.
اكنون، انسان امروزی با توجه به پیشرفت علم و فناوری و تكامل اندیشه‌های باطل و منسوخ، پی به ارزش واقعی آن برده است و دیگر آنها را به عنوان مأمن، حافظ و شافی و … باور ندارد و كلیه رفتارهای نوری و فیزیكی آن را به یاری قوانین علمی توجیه می‌كند.
در عصر ما، انسان درباره‌ی گوهرها و سنگ‌های نجیب چنین می‌اندیشد كه سنگ نجیب یا گوهر، شیئی طبیعی همچون هر سنگ یا كانی دیگر است كه در طبیعت یافت می‌شود. جواهرات نیز مانند سایر كانی‌ها از مواد مشابهی ساخته شدهاند و قوانین حاكم بر كانی‌ها به آنها نیز حاكم است در نتیجه از نظر طبیعی، هیچ‌گونه رجحان و برتری برای آنان قائل نیست ولی مسأله‌ای كه آنها را نسبت به دیگر كانی‌ها برتر و ممتاز می‌سازد، زیبایی و صاف بودن و شفافیت آنهاست كه طبع و سرشت انسان را به تحسین بر می‌انگیزد.
ماهیت سنگ‌های نجیب یا جواهرات
گوهرها یا جواهرات، كانی‌های هستند كه انسان آنها را به علت دارا بودن زیبایی رنگ یا اثرات نوری خاص به منظور تجمل و زینت به كار می‌برد. برای به كار بردن یك سنگ یا گوهر به صورت جواهر، سختی معینی لازم است. از لحاظ تعیین ارزش و قیمت علاوه بر ارزش زیبایی، كمیابی آن نیز در نظر گرفته می‌شود كه تحت نام جواهر یا گوهر، فرآورده‌های آن راهی بازار می‌شود.
یك گوهر، پیش از هر چیز باید دارای جلا و زیبایی رنگ و یا یك نوع بازی رنگ و یا به هر حال دارای پدیده‌های نوری جذابی باشد. اینها عواملی است كه یك گوهر باید از وجود آنها بهره‌ای داشته باشد. البته همانطور كه اشاره شد این عوامل تا حدی به سلیقه افراد وابسته است حتی می‌توان گفت كه این عوامل در جوامع و نژادها و مقاطع زمانی متفاوت نیز تغییر می‌كند. دومین عاملی كه در یك گوهر بسیار ضروری است، سختی آن است كه شكست و سائیدگی آن را كاهش می‌دهد. اگر سنگی دارای زیبایی ویژه و عالی باشد حتی با سختی كم هم می‌توان آن را به كار برد. به عبارت دیگر از نظر انتخاب سختی، مرز مشخصی وجود ندارد.
سومین عامل، انتخاب یك كانی به عنوان جواهر، كمیابی آن است. گاه توقعات و ارزش جواهر، بسته به عرضه و تقاضای آن در بازار و جنبه‌های اقتصادی است. این مساله را می‌توان در محدودیت قیمت گذاری و تعیین نرخ برای جواهراتی نظیر الماس، زمرد و حتی سنگ‌های سنتزی مشاهده نمود كه به اجرا در می‌آید. از این رو باید اذعان كرد كه نمی‌توان تعریفی كامل و ثابت برای جواهرات داد.
اگر كتب قدیمی را كه در مورد جواهرات تألیف شده است مطالعه كنیم خواهیم دید از جواهراتی نام برده شده كه امروزه هیچ‌كس اطلاع دقیقی از آن ندارد و باز اگر كتاب‌های امروزی را درباره سنگ‌های قیمتی بخوانیم خواهیم دید كه در آنها نیز اسامی وجود دارد كه در متون قدیم ابداً وجود خارجی نداشته است پس بهترین و مطمئن‌ترین جواب برای این سؤال كه سنگ نجیب یا گوهر چیست؟ این است كه به سنگ‌های قیمتی كه در یك مقطع زمانی در بازار كانی‌ها داد و ستد می‌شوند جواهر می‌گوییم.
