آرامگاه شیخ عبدالصمد نطنزی ، در ورای باغستان های سرسبز مركز شهر نطنز، مناره ای سر به فلك كشیده و گنبدی هرمی شكل دارد كه به وضوح پیداست . این مناره بخشی از مجموعه مسجد جامع و آرامگاه عارف سده هشتم هجری قمری شیخ نورالدین عبدالصمد اصفهانی نطنزی و سردر خانقاه وی است كه در نوع خود بی همتامی باشد. این مجموعه شامل شبستان هشت ضلعی گنبدار مسجد و آرامگاه شیخ عبدالصمد است و سردر خانقاه و مناره مرتفعی دارد.
به استثنای شبستان گنبدار دوره دیلمی بقیه مربوط به دوره ایلخانان است. شیخ عبدالصمد نطنزی صوفی مشهور عصر ایلخانان در سده هفتم هجری بود. وی در نطنز دار فانی را وداع گفت و مقبره ای در این شهر به افتخار این شیخ به وسیلهٔ مرید وی، زین الدین ماستری وزیر ایلخانی ساخته شد. این مجموعه با شكوه با شماره ۱۸۸ مورخ ۱۸/۴/۱۳۱۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
شیخ نورالدین عبدالصمدبن علی اصفهانی نطنزی از مشایخ و اقطاب صوفیه در قرن هفتم هجری است. وی اصفهانی الاصل و مقیم نطنز بوده و از مریدان و شاگردان طریقت شیخ نجیب الدین علی بن بُزغُش شیرازی (متوفای ۶۷۸) بوده است. خود شیخ نجیب الدین از شاگردان و تربیت یافتگان معروف شیخ شهاب الدین سهروردی (متوفای ۶۳۲) مؤلّف «عوارف المعارف» بوده است. اهمیت شیخ عبدالصمد در عرفان بدین جهت بوده كه گروهی از علما و عرفای قرن هشتم هجری از شاگردان و تربیت یافتگان طریقت وی بوده اند كه از جمله آنها می توان به شیخ نجم الدین محمود اصفهانی، كمال الدین عبدالرزاق كاشانی و عزالدین محمود كاشانی، اشاره كرد. به گواهی كتیبه گچبری زیر سقف خانقاه عبدالصمد در سال ۶۹۹ هجری در این مكان به خاك سپرده شده است. بقعه و خانقاه وی در نطنز در شمار ابنیه و عمارات ممتاز اوایل قرن هشتم به شمار می رود. جامی از وی به عنوان «عالمی كه به علوم ظاهری و باطنی» تسلط داشته، یاد كرده است.
بقعه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی
بقعه یا آرمگاه شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی، دارای گنبدی هشت وجهی مخروطی شكل دو جداره یا دو پوسته است كه جداره بیرونی آن ازآجر و كاشی های فیروزه ای ساخته شده و جدار داخل آن مقرنس كاری گچی فوق العاده بی نظیری دارد. هنگامی كه از مركز بقعه به مقرنس كاری زیر گنبد نگاه می كنیم طرح گلی مشاهده می گردد كه گلبرگ های آن به سمت پایین باز شده است. در قسمت قاعده گنبد كتیبه ای به صورت گچبری برجسته به خط ثلث بر روی زمینه گل و بوته، كار شده است.
حائل مقبره شیخ نورالدین و فضای خالی بقعه، ضریحی چوبی مشبكی نصب گردیده كه در قسمت بالای ضریح، كتیبه ای به صورت منبت كاری، تاریخ ساخت ضریح را به سال ۱۰۶۴ و استادكار را استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشكی نطنزی ذكر می نماید. در ساخت این نرده چوبی مشبك كه به صورت گره چینی كار شده از چسب چوب و یا میخ استفاده نشده بلكه تمامی قطعات به شكل فاق و زبانه می باشد.
سردرب خانقاه
چشم نوازترین قسمت مجموعه را سردرب خانقاه تشكیل می دهد كه با طرح های گوناگون كاشی كاری شده است.به نظر می رسد بعد از پایان یافتن كار ساخت مسجد و بقعه شیخ عبدالصمد خانقاه آن ساخته شده است كه از بنای خانقاه فقط همین سردرب باقی مانده و مابقی از بین رفته است. در بیشتر قسمت ها، از كاشی هایی با رنگ فیروزه ای و لاجوردی برای تزئینات آن و مقرنس كاری استفاده شده كه نمونه بسیار زیبایی از بناهای كبودرنگ دوره مغول می باشد.
مسجد به سال ۴۰۷ هجری قمری به دستور خلیفه فرزند حسین ماستری و به كوشش شمس الدین محمد بن علی نطنزی بنا گردیده است. درب دولنگه چوبی مسجد، منبت كاری زیبایی دارد كه قسمتی از منبت كاری ها بر اثر عوامل جوی و تماس مستقیم با آفتاب فرو ریخته و تاریخ ساخت آن ۸۲۵ ه.ق بر روی آن ذكر شده است كه قدمت بیش از ۶۰۰ ساله آنرا نشان می دهد.
محور اصلی بقعه و محراب آن كه با محور مسجد نزدیك به ده درجه انحراف دارد و نیز موقعیت راهرو، مقبره و دهلیز مسجد دلیل دیگری است برآن كه هر دو بنا در یك زمان ساخته شده اند. از آنجا كه محور آرامگاه نسبت به مسجد انحراف داشته برای ساختن پله های ورودی بام (پله های مناره) به ناچار شبستان با آنها در یك امتداد نیست و انحراف دارد. در روی بدنه منار كتیبه تاریخی زیبایی به خط ثلث برجسته بر قطعه ای از كاشی فیروزه ای نقش بسته و در انتهای ایوان جنوبی دو ورودی طراحی شده است كه ایوان را به شبستان آن متصل می نماید. این شبستان هشت ضلعی با گنبد آجرین”، مربوط به دوره ایلخانان است. سردر خانقاه و مناره و پایه آن كه در فاصله سالهای ۶۱۷ تا ۵۲۷ ساخته شده است.
گفتنی است قسمتی از بالای محراب آرامگاه شیخ عبدالصمد هم اكنون در موزه ویكتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود. قسمت هایی از این محراب در اواخر قرن گذشته به سرقت رفته بود.
متن كتیبه ها
در راهرو مشترك مسجد و مقبره شیخ عبدالصمد سردر مخصوصی برای خانقاه ساخته شده كه كتیبه آجری آن به خط ثلث برجسته به خوبی قابل خواندن است. برضریح چوبی روی آرامگاه شیخ عبدالصمد نیز كتیبه ای به خط ثلث به چشم می خورد با این مضمون «عمل استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشگی النطنزی فی تاریخ نه اربع و سنین و الف سنه ۱۰۶۴ كتیبه عبداللطیف.» و بر لوح سنگی روی قبر شیخ این عبارت حكاكی شده است: «هذا الغفور الرحیم الرحمن اللهم صل علی النبی و الولی و الحسن و الحسین و العباد و الباقر و الصادق و الجعفر و الكاظم الموسی و الرضا و التقی و النقی و العسگری و الحجته القائم محمدالمهدی الغازی صاحب الزمان(عج)» “همت مصروف داشت عصمت پناه صالحه خدیجه سلطان بنت شمس طلا در سنه ۱۰۴۵ و این اثر خیر از او باقی ماند.
